της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Η ακριτική περιοχή της Καστοριάς βρίσκεται στις βορειοδυτικές παρυφές της Δυτικής Μακεδονίας, συνορεύοντας δυτικά με την Αλβανία. Στην μακραίωνη ιστορία της, μιάμιση χιλιετία από κτίσεως, γνώρισε πολιορκίες από διάφορους κατακτητές. Η στρατηγική της θέση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πολιτιστική και την οικονομική της ανάπτυξη και αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα της Μακεδονίας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.
Ονομασία
Σε ότι αφορά στην προέλευση του ονόματος της πόλης αυτής διατυπώθηκαν από τους μελετητές ποικίλες απόψεις. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η Καστοριά φαίνεται ότι οφείλει το όνομά της στη λίμνη της, η οποία είχε ονομαστεί έτσι λόγω των πολλών ζώων καστόρων που διαβιούσαν στα νερά της (Κ. Άμαντος). Άλλες απόψεις γύρω από την προέλευση του ονόματος, όπως ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη Κάστρο (λατ. Catrsum), ή από το μυθικό Κάστορα, ήρωα που λατρεύονταν στην περιοχή, δε φαίνονται να αιτιολογούνται επαρκώς. Άλλοι υποστηρίζουν, ότι η ονομασία προέρχεται από επιτόπιο Ιερό του ημίθεου Κάστορος, που λάτρευαν από τα μυθικά χρόνια οι Ορέστες (Pouquevill), καθώς στην τοπική μυθολογία αναφέρεται πως κτίστηκε το 840 π.Χ. από τον αδελφό του Πολυδεύκη, μετά από χρησμό που έλαβε από το Μαντείο των Δελφών.
Αρχαιότητα
Σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες η πόλη κατοικήθηκε ήδη από τη νεολιθική εποχή. Ο ευρύτερος γεωγραφικός χώρος ταυτίζεται με την περιοχή της αρχαίας Ορεστίδας όπου κατοικούσαν οι Ορέστες, «Μακεδνοί» όπως τους αποκαλεί ο Ηρόδοτος. Από εδώ άρχισαν οι Μακεδόνες Βασιλείς να συνενώνουν τα υπόλοιπα κρατίδια για να δημιουργήσουν το μεγάλο Μακεδόνικο κράτος. Ο νεολιθικός οικισμός της Αυγής ιδρύθηκε πριν από 7500 χρόνια (~5650 π.Χ.). Στη διάρκεια των περίπου 1000 χρόνων ζωής του αναπτύχθηκε σε επιφάνεια 50-60 στρεμμάτων και περιβαλλόταν από τάφρους. Ο ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος αναφέρει ότι στη θέση που είναι σήμερα η Καστοριά, υπήρχε τον 5ο αιώνα π.Χ. πόλη με το όνομα Κήλητρον, ενώ τον 6ο π.Χ. αιώνα ο Προκόπιος ο Καισαρεύς αναφέρει ότι υπάρχει λίμνη Καστοριά στη Μακεδονία. Η ευρύτερη περιοχή ταυτίζεται με την αρχαία Ορεστίδα, όπου κατοικούσαν Ορέστες «Μακεδνοί», όπως αποκαλούνται από τον Ηρόδοτο. Ένα σημαντικό επιτύμβιο ανάγλυφο που βρέθηκε στην Πεντάβρυσο, καθώς και άλλες πρόσφατες ανακαλύψεις της κλασικής αρχαιότητας επιβεβαιώνουν ότι έχουμε ακόμη πολλά να μάθουμε για την περίοδο αυτή. Το ανάγλυφο από την Πεντάβρυσο απεικονίζει το γαλήνιο πρόσωπο μιας γυναίκας και είναι από τα καλύτερα κλασικά έργα που έχουν ανακαλυφθεί στη Μακεδονία.
Σε ότι αφορά στην προέλευση του ονόματος της πόλης αυτής διατυπώθηκαν από τους μελετητές ποικίλες απόψεις. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η Καστοριά φαίνεται ότι οφείλει το όνομά της στη λίμνη της, η οποία είχε ονομαστεί έτσι λόγω των πολλών ζώων καστόρων που διαβιούσαν στα νερά της (Κ. Άμαντος). Άλλες απόψεις γύρω από την προέλευση του ονόματος, όπως ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη Κάστρο (λατ. Catrsum), ή από το μυθικό Κάστορα, ήρωα που λατρεύονταν στην περιοχή, δε φαίνονται να αιτιολογούνται επαρκώς. Άλλοι υποστηρίζουν, ότι η ονομασία προέρχεται από επιτόπιο Ιερό του ημίθεου Κάστορος, που λάτρευαν από τα μυθικά χρόνια οι Ορέστες (Pouquevill), καθώς στην τοπική μυθολογία αναφέρεται πως κτίστηκε το 840 π.Χ. από τον αδελφό του Πολυδεύκη, μετά από χρησμό που έλαβε από το Μαντείο των Δελφών.
Αρχαιότητα
Σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες η πόλη κατοικήθηκε ήδη από τη νεολιθική εποχή. Ο ευρύτερος γεωγραφικός χώρος ταυτίζεται με την περιοχή της αρχαίας Ορεστίδας όπου κατοικούσαν οι Ορέστες, «Μακεδνοί» όπως τους αποκαλεί ο Ηρόδοτος. Από εδώ άρχισαν οι Μακεδόνες Βασιλείς να συνενώνουν τα υπόλοιπα κρατίδια για να δημιουργήσουν το μεγάλο Μακεδόνικο κράτος. Ο νεολιθικός οικισμός της Αυγής ιδρύθηκε πριν από 7500 χρόνια (~5650 π.Χ.). Στη διάρκεια των περίπου 1000 χρόνων ζωής του αναπτύχθηκε σε επιφάνεια 50-60 στρεμμάτων και περιβαλλόταν από τάφρους. Ο ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος αναφέρει ότι στη θέση που είναι σήμερα η Καστοριά, υπήρχε τον 5ο αιώνα π.Χ. πόλη με το όνομα Κήλητρον, ενώ τον 6ο π.Χ. αιώνα ο Προκόπιος ο Καισαρεύς αναφέρει ότι υπάρχει λίμνη Καστοριά στη Μακεδονία. Η ευρύτερη περιοχή ταυτίζεται με την αρχαία Ορεστίδα, όπου κατοικούσαν Ορέστες «Μακεδνοί», όπως αποκαλούνται από τον Ηρόδοτο. Ένα σημαντικό επιτύμβιο ανάγλυφο που βρέθηκε στην Πεντάβρυσο, καθώς και άλλες πρόσφατες ανακαλύψεις της κλασικής αρχαιότητας επιβεβαιώνουν ότι έχουμε ακόμη πολλά να μάθουμε για την περίοδο αυτή. Το ανάγλυφο από την Πεντάβρυσο απεικονίζει το γαλήνιο πρόσωπο μιας γυναίκας και είναι από τα καλύτερα κλασικά έργα που έχουν ανακαλυφθεί στη Μακεδονία.
Ρωμαϊκή Εποχή
Την εποχή αυτή, κέντρο της περιοχής ήταν η πόλη Διοκλητιανούπολη, περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το Άργος Ορεστικό. Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό (284-305μ.Χ.) και λεηλατήθηκε από τους Γότθους ή τους Οστρογότθους στο τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. Η περιοχή περνάει στα χέρια των Ρωμαίων το 197 π.Χ., κάτω από το καθεστώς μιας ιδιότυπης τοπικής αυτονομίας. Γύρω στο 200 π.Χ. την Καστοριά καταλαμβάνουν οι Ρωμαίοι ύστερα από στενή πολιορκία.
Βυζαντινή Εποχή
Το 395 μ.Χ., το Ρωμαϊκό Κράτος διαιρέθηκε και η περιοχή αποτέλεσε τμήμα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους που μετέπειτα εξελίχθηκε σε Ελληνικό Βυζάντιο. Η φυσική ομορφιά της περιοχής προσέλκυσε το ενδιαφέρον των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης η πόλη πέρασε πολλές περιπέτειες και αποτέλεσε, την εποχή αυτή, μήλο της έριδος για πολλούς. Την περιοχή καταλαμβάνουν κατά καιρούς οι Βούλγαροι, οι Πετσενέγγοι, οι Νορμανδοί, οι Σταυροφόροι, οι Σέρβοι για μικρό διάστημα οι Αλβανοί και τελικά το 1385 οιΤούρκοι. Από το 927 μέχρι το 969 μ.Χ. ήταν υπό την κατοχή των Βουλγάρων, που εκδιώχθηκαν από τους Πετσενέγγους με προτροπή των βυζαντινών. Το 990 μ.Χ. ο τσάρος των βουλγάρων, Σαμουήλ, κατά την επιδρομή του στον ελλαδικό χώρο κατέλαβε και την Καστοριά. Όταν απελευθερώθηκε το 1018 από τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο, η πόλη έγινε ορμητήριο για τις επόμενες στρατιωτικές επιχειρήσεις του αυτοκράτορα. Από το 1082 μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης καταλήφθηκε από τους Φράγκους, το 1204, καταλαμβάνεται από Νορμανδούς, Αλβανούς, Σταυροφόρους, Σέρβους και τέλος Τούρκους. Μέσα σ' αυτούς τους αιώνες κτίζονται Βυζαντινές εκκλησίες που αποτελούν σημεία αναφοράς. Σήμερα, σώζονται 12 εκκλησίες αυτής της περιόδου.
Τουρκοκρατία
Η κατάληψη της Καστοριάς από τους Τούρκους τοποθετείται περίπου στο 1383. Επί τουρκοκρατίας, η Καστοριά είχε αποκτήσει ένα είδος αυτοδιοίκησης χάρη στα προνόμια που της είχαν δοθεί από την Υψηλή Πύλη και αναδείχτηκε σε κέντρο Ελληνισμού διατηρώντας αλώβητη την εθνική συνείδηση και τον πολιτισμό της. Στη δύσκολη αυτή περίοδο, καθόριστικό ρόλο διαδραματίζει η Εκκλησία στη διατήρηση του εθνικού στοιχείου. Η πόλη ανέπτυξε έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα και γνώρισε άνθηση στις τέχνες και τα γράμματα. Το 1710 ιδρύθηκε το Ανώτερον Σχολείον Κυρίτζη τη διεύθυνση του οποίου ανέλαβε ο Μεθόδιος Ανθρακίτης. Η ανάπτυξη κατέστησε την περιοχή κέντρο υλικής και ηθικής στήριξης των προεπαναστατικών κινημάτων που οδήγησαν στην Ελληνική επανάσταση του 1821 καθώς και των απελευθερωτικών κινημάτων του 19ου αιώνα.
Την εποχή αυτή, κέντρο της περιοχής ήταν η πόλη Διοκλητιανούπολη, περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το Άργος Ορεστικό. Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό (284-305μ.Χ.) και λεηλατήθηκε από τους Γότθους ή τους Οστρογότθους στο τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. Η περιοχή περνάει στα χέρια των Ρωμαίων το 197 π.Χ., κάτω από το καθεστώς μιας ιδιότυπης τοπικής αυτονομίας. Γύρω στο 200 π.Χ. την Καστοριά καταλαμβάνουν οι Ρωμαίοι ύστερα από στενή πολιορκία.
Βυζαντινή Εποχή
Το 395 μ.Χ., το Ρωμαϊκό Κράτος διαιρέθηκε και η περιοχή αποτέλεσε τμήμα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους που μετέπειτα εξελίχθηκε σε Ελληνικό Βυζάντιο. Η φυσική ομορφιά της περιοχής προσέλκυσε το ενδιαφέρον των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης η πόλη πέρασε πολλές περιπέτειες και αποτέλεσε, την εποχή αυτή, μήλο της έριδος για πολλούς. Την περιοχή καταλαμβάνουν κατά καιρούς οι Βούλγαροι, οι Πετσενέγγοι, οι Νορμανδοί, οι Σταυροφόροι, οι Σέρβοι για μικρό διάστημα οι Αλβανοί και τελικά το 1385 οιΤούρκοι. Από το 927 μέχρι το 969 μ.Χ. ήταν υπό την κατοχή των Βουλγάρων, που εκδιώχθηκαν από τους Πετσενέγγους με προτροπή των βυζαντινών. Το 990 μ.Χ. ο τσάρος των βουλγάρων, Σαμουήλ, κατά την επιδρομή του στον ελλαδικό χώρο κατέλαβε και την Καστοριά. Όταν απελευθερώθηκε το 1018 από τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο, η πόλη έγινε ορμητήριο για τις επόμενες στρατιωτικές επιχειρήσεις του αυτοκράτορα. Από το 1082 μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης καταλήφθηκε από τους Φράγκους, το 1204, καταλαμβάνεται από Νορμανδούς, Αλβανούς, Σταυροφόρους, Σέρβους και τέλος Τούρκους. Μέσα σ' αυτούς τους αιώνες κτίζονται Βυζαντινές εκκλησίες που αποτελούν σημεία αναφοράς. Σήμερα, σώζονται 12 εκκλησίες αυτής της περιόδου.
Τουρκοκρατία
Η κατάληψη της Καστοριάς από τους Τούρκους τοποθετείται περίπου στο 1383. Επί τουρκοκρατίας, η Καστοριά είχε αποκτήσει ένα είδος αυτοδιοίκησης χάρη στα προνόμια που της είχαν δοθεί από την Υψηλή Πύλη και αναδείχτηκε σε κέντρο Ελληνισμού διατηρώντας αλώβητη την εθνική συνείδηση και τον πολιτισμό της. Στη δύσκολη αυτή περίοδο, καθόριστικό ρόλο διαδραματίζει η Εκκλησία στη διατήρηση του εθνικού στοιχείου. Η πόλη ανέπτυξε έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα και γνώρισε άνθηση στις τέχνες και τα γράμματα. Το 1710 ιδρύθηκε το Ανώτερον Σχολείον Κυρίτζη τη διεύθυνση του οποίου ανέλαβε ο Μεθόδιος Ανθρακίτης. Η ανάπτυξη κατέστησε την περιοχή κέντρο υλικής και ηθικής στήριξης των προεπαναστατικών κινημάτων που οδήγησαν στην Ελληνική επανάσταση του 1821 καθώς και των απελευθερωτικών κινημάτων του 19ου αιώνα.
Μακεδονικός αγώνας
Την περίοδο αυτή, η Καστοριά αποτέλεσε τον πυρήνα προετοιμασίας και δράσης του ένοπλου απελευθερωτικού Μακεδόνικου Αγώνα και διακρίθηκε σαν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Ελληνισμού. Ήδη από το 1867, ιδρύθηκε η Εθνική Επιτροπή. Μεταξύ των ηρώων που έδρασαν ήταν ο Καπετάν Κώττας, ο Παύλος Μελάς (Μακεδονομάχος-θρύλος που σκοτώθηκε στο χωριό Στάτιστα, το οποίο προς τιμήν του μετονομάστηκε σε Μελάς) και ο Μητροπολίτης Γ. Καραβαγγέλης. Η απελευθέρωση της περιοχής ήρθε στις 11 Νοεμβρίου του 1912, ανήμερα της γιορτής του πολιούχου της Αγίου Μηνά (ο Άγιος Μηνάς τιμάται ως ελευθερωτής της πόλης), όταν ο τότε υπίλαρχος Ιωάννης Άρτης, επικεφαλής 27 ιππέων κατέλαβε χωρίς αντίσταση την πόλη, την οποία οι Τούρκοι είχαν εγκαταλείψει λίγες μέρες πριν, συνειδητοποιώντας την επερχόμενη ήττα τους. Συνοδοιπόροι στη νίκη ο υπίλαρχος Παναγιώτης Νικολαϊδης και ο ανθυπίλαρχος Φιλώτας Πηχιών, ενώ μέσα στην πόλη πολύτιμοι συνεργάτες αποδείχτηκαν ο Μητροπολίτης και ο δήμαρχος Κωνσταντίνος Γούσης. Μετά την απελευθέρωση, ενσωματωμένη πλέον στο ελληνικό κράτος, η Καστοριά ακολούθησε τη ροή των γεγονότων που σημάδεψαν την ελληνική ιστορία.
Νεότερα χρόνια
Κατά τις περιόδους των Βαλκανικών πολέμων (1912-13), του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18), και Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1940-45) ήταν σημαντική η συμβολή των κατοίκων της περιοχής στον αγώνα κατά των Ιταλών, Σλάβων και Γερμανών κατακτητών. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, βάσει της Συνθήκης της Λωζάνης, αρχικά εγκαταστάθηκαν στον Νομό Καστοριάς 388 Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων έφθασαν στην πόλη (17-8-1924) 43 οικογένειες ψαράδων από την Απολλωνιάδα της Βιθυνίας, ύστερα από ενέργειες του τοπικού Γραφείου Εποικισμού, για να ασχοληθούν με το ψάρεμα στη λίμνη. Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940, η περιοχή βρίσκεται στο προσκήνιο των Εθνικών Αγώνων. Καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς και ελευθερώνεται στα τέλη του 1944. Στη μαύρη για την Ελληνική Ιστορία σελίδα της περιόδου του εμφυλίου πολέμου (1946-49) η περιοχή της Καστοριάς αποτέλεσε τόπος εξέλιξης της ένοπλης αιματοχυσίας και των θλιβερών κοινωνικών συνεπειών που ακολούθησαν.
Την περίοδο αυτή, η Καστοριά αποτέλεσε τον πυρήνα προετοιμασίας και δράσης του ένοπλου απελευθερωτικού Μακεδόνικου Αγώνα και διακρίθηκε σαν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Ελληνισμού. Ήδη από το 1867, ιδρύθηκε η Εθνική Επιτροπή. Μεταξύ των ηρώων που έδρασαν ήταν ο Καπετάν Κώττας, ο Παύλος Μελάς (Μακεδονομάχος-θρύλος που σκοτώθηκε στο χωριό Στάτιστα, το οποίο προς τιμήν του μετονομάστηκε σε Μελάς) και ο Μητροπολίτης Γ. Καραβαγγέλης. Η απελευθέρωση της περιοχής ήρθε στις 11 Νοεμβρίου του 1912, ανήμερα της γιορτής του πολιούχου της Αγίου Μηνά (ο Άγιος Μηνάς τιμάται ως ελευθερωτής της πόλης), όταν ο τότε υπίλαρχος Ιωάννης Άρτης, επικεφαλής 27 ιππέων κατέλαβε χωρίς αντίσταση την πόλη, την οποία οι Τούρκοι είχαν εγκαταλείψει λίγες μέρες πριν, συνειδητοποιώντας την επερχόμενη ήττα τους. Συνοδοιπόροι στη νίκη ο υπίλαρχος Παναγιώτης Νικολαϊδης και ο ανθυπίλαρχος Φιλώτας Πηχιών, ενώ μέσα στην πόλη πολύτιμοι συνεργάτες αποδείχτηκαν ο Μητροπολίτης και ο δήμαρχος Κωνσταντίνος Γούσης. Μετά την απελευθέρωση, ενσωματωμένη πλέον στο ελληνικό κράτος, η Καστοριά ακολούθησε τη ροή των γεγονότων που σημάδεψαν την ελληνική ιστορία.
Νεότερα χρόνια
Κατά τις περιόδους των Βαλκανικών πολέμων (1912-13), του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18), και Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1940-45) ήταν σημαντική η συμβολή των κατοίκων της περιοχής στον αγώνα κατά των Ιταλών, Σλάβων και Γερμανών κατακτητών. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, βάσει της Συνθήκης της Λωζάνης, αρχικά εγκαταστάθηκαν στον Νομό Καστοριάς 388 Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων έφθασαν στην πόλη (17-8-1924) 43 οικογένειες ψαράδων από την Απολλωνιάδα της Βιθυνίας, ύστερα από ενέργειες του τοπικού Γραφείου Εποικισμού, για να ασχοληθούν με το ψάρεμα στη λίμνη. Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940, η περιοχή βρίσκεται στο προσκήνιο των Εθνικών Αγώνων. Καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς και ελευθερώνεται στα τέλη του 1944. Στη μαύρη για την Ελληνική Ιστορία σελίδα της περιόδου του εμφυλίου πολέμου (1946-49) η περιοχή της Καστοριάς αποτέλεσε τόπος εξέλιξης της ένοπλης αιματοχυσίας και των θλιβερών κοινωνικών συνεπειών που ακολούθησαν.
