της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Τα Γιαννιτσά είναι η μεγαλύτερη πόλη του Νομού Πέλλας. Βρίσκονται επί της ιστορικής Εγνατίας Οδού στο κέντρο της Μακεδονίας ανάμεσα στο όρος Πάικο και στον Κάμπο των Γιαννιτσών, βόρεια της περιοχής της αποξηραμένης λίμνης των Γιαννιτσών. Θεωρούνταν από τους μουσουλμάνους ιερή πόλη, διότι εκεί τάφηκε ο Τούρκος στρατηγός Χατζή Εβρενός μπέης και οι απόγονοί του, καθώς και ο σείχης Ιλαχή.
Ονομασία
Η επικρατέστερη άποψη υποστηρίζει ότι το 1385 ο πρώτος Τούρκος στρατηλάτης που επέδραμε κατά της Μακεδονίας, Γαζή Αχμέτ Εβρενός, κατέλαβε την περιοχή και τη βάφτισε με το όνομα «Γενιτζέ», «Νέα Πόλη» ή «Γενιτζέ Βαρδάρ» ή «Βαρδάρ Γενιτζεσί», που σημαίνει «Νέα Πόλη του Βαρδάρη», καθιστώντας την πόλη ορμητήριο για την κατάκτηση των υπολοίπων γειτονικών χωρών της Βαλκανικής. Σύμφωνα με μια διαφορετική εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το όνομα προέρχεται από το ανθρωπωνυμικό «Γιαννιτσάς»(τα δίκαια του Γιαννιτσά), από έναν υποθετικό βυζαντινό προνοιάριο (ιδιοκτήτη) σύμφωνα και με πολυάριθμα παραδείγματα (Λαγκαδά, Μεσημέρη, Σκυλίζη, Καβάσιλα,) που αφθονούν στη Μακεδονία. Η Γενισαία πάντως συνδράμει στην πρώτη εκδοχή.
Αρχαιότητα
Αρχαιολογικές σκαπάνες αποδεικνύουν ότι τα Γιαννιτσά κατοικούνται από την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο (τέλη 7ης αρχές 6ης χιλ. π.Χ.). Μάλιστα ο νεολιθικός οικισμός των Γιαννιτσών που εκτείνεται στο νοτιότερο λόφο της πόλης, στην ευρύτερη περιοχή της «Παλιάς Αγοράς», περιλαμβάνεται στους αρχαιότερους νεολιθικούς οικισμούς της Ευρώπης. Τα Γιαννιτσά κατοικούνται και κατά την εποχή του Χαλκού (3200-1100). Τυχαία ευρήματα όπως νομίσματα και επιγραφές μαρτυρούν ότι τα Γιαννιτσά κατοικούνται μέχρι και στα Ελληνιστικά χρόνια. H θέση του οικισμού αποδεικνύεται στρατηγική, καθώς βρισκόταν ανάμεσα σε πεδιάδα, θάλασσα και το βουνό Πάικο, σε σταυροδρόμι βασικών οδικών αξόνων των Βαλκανίων. Στη μέση νεολιθική περίοδο, ο οικισμός των Γιαννιτσών εγκαταλείπεται, πιθανότατα εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και της κατάκλισης εδαφών. Oι Bοτταίοι υπήρξαν οι πρώτοι κάτοικοι των Γιαννιτσών, οι οποίοι και εκδιώχθηκαν από τους Μακεδόνες και συγκεκριμένα το βασιλιά Περδίκα, τον 7ο αιώνα π.X.
Η επικρατέστερη άποψη υποστηρίζει ότι το 1385 ο πρώτος Τούρκος στρατηλάτης που επέδραμε κατά της Μακεδονίας, Γαζή Αχμέτ Εβρενός, κατέλαβε την περιοχή και τη βάφτισε με το όνομα «Γενιτζέ», «Νέα Πόλη» ή «Γενιτζέ Βαρδάρ» ή «Βαρδάρ Γενιτζεσί», που σημαίνει «Νέα Πόλη του Βαρδάρη», καθιστώντας την πόλη ορμητήριο για την κατάκτηση των υπολοίπων γειτονικών χωρών της Βαλκανικής. Σύμφωνα με μια διαφορετική εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το όνομα προέρχεται από το ανθρωπωνυμικό «Γιαννιτσάς»(τα δίκαια του Γιαννιτσά), από έναν υποθετικό βυζαντινό προνοιάριο (ιδιοκτήτη) σύμφωνα και με πολυάριθμα παραδείγματα (Λαγκαδά, Μεσημέρη, Σκυλίζη, Καβάσιλα,) που αφθονούν στη Μακεδονία. Η Γενισαία πάντως συνδράμει στην πρώτη εκδοχή.
Αρχαιότητα
Αρχαιολογικές σκαπάνες αποδεικνύουν ότι τα Γιαννιτσά κατοικούνται από την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο (τέλη 7ης αρχές 6ης χιλ. π.Χ.). Μάλιστα ο νεολιθικός οικισμός των Γιαννιτσών που εκτείνεται στο νοτιότερο λόφο της πόλης, στην ευρύτερη περιοχή της «Παλιάς Αγοράς», περιλαμβάνεται στους αρχαιότερους νεολιθικούς οικισμούς της Ευρώπης. Τα Γιαννιτσά κατοικούνται και κατά την εποχή του Χαλκού (3200-1100). Τυχαία ευρήματα όπως νομίσματα και επιγραφές μαρτυρούν ότι τα Γιαννιτσά κατοικούνται μέχρι και στα Ελληνιστικά χρόνια. H θέση του οικισμού αποδεικνύεται στρατηγική, καθώς βρισκόταν ανάμεσα σε πεδιάδα, θάλασσα και το βουνό Πάικο, σε σταυροδρόμι βασικών οδικών αξόνων των Βαλκανίων. Στη μέση νεολιθική περίοδο, ο οικισμός των Γιαννιτσών εγκαταλείπεται, πιθανότατα εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και της κατάκλισης εδαφών. Oι Bοτταίοι υπήρξαν οι πρώτοι κάτοικοι των Γιαννιτσών, οι οποίοι και εκδιώχθηκαν από τους Μακεδόνες και συγκεκριμένα το βασιλιά Περδίκα, τον 7ο αιώνα π.X.
Βυζαντινή εποχή
Στην περιοχή, τον 7o μ.Χ. αιώνα, εμφανίζονται νέοι κάτοικοι, με διαφορετικό τρόπο ζωής. Στις αρχές του 10ου αιώνα οι κάτοικοι είναι οι Δραγουβίτες και οι Σαγουδάτοι που προέρχονται από πληθυσμούς που κατέβηκαν από το βορρά, είναι ικανοί χειριστές μονοξύλων και είναι οργανωμένοι σε ρηγάτα. Ζούσαν στις Σκλαβηνίες. Αν και υποτελείς του Βυζαντίου, εξεγείρονται συχνά. Η Εγνατία οδός δε λειτουργεί πλέον ως διαπεριφερειακός οδικός άξονας και η περιοχή μετατρέπεται σε αγροτική. Υπάρχει πολυγλωσσία, όπου συνυπάρχουν τα ελληνικά, τα λατινικά σε ολοένα πιο παρεφθαρμένη μορφή και τα σλαβικά. Αρχικά, ο έλεγχος της βυζαντινής αρχής ήταν αποτελεσματικός. Ακολουθεί μια περίοδος αστάθειας, που διαρκεί δύο αιώνες, λήγει με την οριστική επικράτηση της βυζαντινής αρχής, χάρη στις μεγάλες εκστρατείες του Βασιλείου του Β, μεταξύ 1002 και 1018. Ωστόσο, ο κοινωνικός μετασχηματισμός έχει ολοκληρωθεί.
Τουρκοκρατία
Χαρακτηριστική μορφή της περιόδου αυτής είναι ο Γαζή Εβρενός Μπέη. Το γεγονός ότι ετάφη στην πόλη των Γιαννιτσών (Μαυσωλείο Γαζή Εβρενός) θα την καταστήσει ιερή πόλη των Τούρκων και τόπο προσκυνήματος. Πιθανότατα αυτό δικαιολογεί το πείσμα με το οποίο οι Τούρκοι τα υπερασπίστηκαν κατά το 1912. Οι Tούρκοι διατηρούσαν πάντοτε σημαντικές δυνάμεις στην περιοχή που ήταν και το ορμητήριο για την κατάκτηση των υπολοίπων χώρων των Bαλκανίων. Aπό τα μέσα του 15ου αιώνα, η πόλη των Γιαννιτσών γίνεται κέντρο των γραμμάτων και των τεχνών. Tα Γιαννιτσά, επί Tουρκοκρατίας, υπήρξαν μία τυπικά οθωμανική πόλη με έντονα τουρκικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, από περιηγητές επισημαίνεται ότι κατά τον 16ο αιώνα στην πόλη ζούσαν χριστιανικές οικογένειες και εβραϊκές. Κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο διδάσκαλος του γένους Δημήτριος Μπαρλαούτας που βρίσκονταν στη Νάουσα, καθώς και ο πατριώτης, ιατρός Αντώνιος Περδικάρης με το γιο του Αναστάσιο που είχαν εξοριστεί από το Ζαφειράκη Θεοδοσίου στην πόλη των Γιαννιτσών. Μετά την καταστροφή της Νάουσας, το 1822, η πόλη δέχτηκε μεγάλα κύματα προσφύγων από κατοίκους της Νάουσας και των γύρω χωριών.
Μακεδονικός Αγώνας
Η πόλη των Γιαννιτσών λόγω της θέσης της κοντά στη λίμνη, πρόσφερε πολλά στον Μακεδονικό Αγώνα. Πολλοί Γιαννιτσώτες εντάχθηκαν και πολέμησαν στα Ελληνικά αντάρτικά σώματα. Άλλοι πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ως οδηγοί, μεταφορείς και πράκτορες των καπεταναίων της λίμνης. Με ευθύνη του Γενικού Προξενείου της Θεσσαλονίκης ορίστηκαν σε κάθε πόλη και χωριό της Μακεδονίας επιτροπές πολιτικής άμυνας, που φρόντιζαν για την οργάνωση και κινητοποίηση των κατοίκων, για την προάσπιση των συμφερόντων τους απο τις αυθαιρεσίες των κατακτητών και για την ενίσχυση των αντάρτικων ομάδων της περιοχής τους. Στα Γιαννιτσά η Επιτροπή αυτή αποτελούνταν από τους Αντώνιο Κασάπη (Πρόεδρο), Παπα-Δημήτρη Οικονόμου (Γραμματέα), Χρήστο Διδασκάλου (Ταμία), οι οποίοι δολοφονήθηκαν άγρια από τους κομιτατζήδες για τη δράση τους. Ο Αντ.Κασάπης το 1904 (νωρίτερα είχαν δολοφονήσει βάναυσα την κόρη του, Βελίκα Ρώμα στο σπίτι της στο Πυλορίγι στις 6 Μαρτίου 1903), ο Διδασκάλου κοντά στο Γυψοχώρι το 1907 και ο παππά-Δημήτρης στη Λάκκα το 1909.
Στην περιοχή, τον 7o μ.Χ. αιώνα, εμφανίζονται νέοι κάτοικοι, με διαφορετικό τρόπο ζωής. Στις αρχές του 10ου αιώνα οι κάτοικοι είναι οι Δραγουβίτες και οι Σαγουδάτοι που προέρχονται από πληθυσμούς που κατέβηκαν από το βορρά, είναι ικανοί χειριστές μονοξύλων και είναι οργανωμένοι σε ρηγάτα. Ζούσαν στις Σκλαβηνίες. Αν και υποτελείς του Βυζαντίου, εξεγείρονται συχνά. Η Εγνατία οδός δε λειτουργεί πλέον ως διαπεριφερειακός οδικός άξονας και η περιοχή μετατρέπεται σε αγροτική. Υπάρχει πολυγλωσσία, όπου συνυπάρχουν τα ελληνικά, τα λατινικά σε ολοένα πιο παρεφθαρμένη μορφή και τα σλαβικά. Αρχικά, ο έλεγχος της βυζαντινής αρχής ήταν αποτελεσματικός. Ακολουθεί μια περίοδος αστάθειας, που διαρκεί δύο αιώνες, λήγει με την οριστική επικράτηση της βυζαντινής αρχής, χάρη στις μεγάλες εκστρατείες του Βασιλείου του Β, μεταξύ 1002 και 1018. Ωστόσο, ο κοινωνικός μετασχηματισμός έχει ολοκληρωθεί.
Τουρκοκρατία
Χαρακτηριστική μορφή της περιόδου αυτής είναι ο Γαζή Εβρενός Μπέη. Το γεγονός ότι ετάφη στην πόλη των Γιαννιτσών (Μαυσωλείο Γαζή Εβρενός) θα την καταστήσει ιερή πόλη των Τούρκων και τόπο προσκυνήματος. Πιθανότατα αυτό δικαιολογεί το πείσμα με το οποίο οι Τούρκοι τα υπερασπίστηκαν κατά το 1912. Οι Tούρκοι διατηρούσαν πάντοτε σημαντικές δυνάμεις στην περιοχή που ήταν και το ορμητήριο για την κατάκτηση των υπολοίπων χώρων των Bαλκανίων. Aπό τα μέσα του 15ου αιώνα, η πόλη των Γιαννιτσών γίνεται κέντρο των γραμμάτων και των τεχνών. Tα Γιαννιτσά, επί Tουρκοκρατίας, υπήρξαν μία τυπικά οθωμανική πόλη με έντονα τουρκικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, από περιηγητές επισημαίνεται ότι κατά τον 16ο αιώνα στην πόλη ζούσαν χριστιανικές οικογένειες και εβραϊκές. Κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο διδάσκαλος του γένους Δημήτριος Μπαρλαούτας που βρίσκονταν στη Νάουσα, καθώς και ο πατριώτης, ιατρός Αντώνιος Περδικάρης με το γιο του Αναστάσιο που είχαν εξοριστεί από το Ζαφειράκη Θεοδοσίου στην πόλη των Γιαννιτσών. Μετά την καταστροφή της Νάουσας, το 1822, η πόλη δέχτηκε μεγάλα κύματα προσφύγων από κατοίκους της Νάουσας και των γύρω χωριών.
Μακεδονικός Αγώνας
Η πόλη των Γιαννιτσών λόγω της θέσης της κοντά στη λίμνη, πρόσφερε πολλά στον Μακεδονικό Αγώνα. Πολλοί Γιαννιτσώτες εντάχθηκαν και πολέμησαν στα Ελληνικά αντάρτικά σώματα. Άλλοι πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ως οδηγοί, μεταφορείς και πράκτορες των καπεταναίων της λίμνης. Με ευθύνη του Γενικού Προξενείου της Θεσσαλονίκης ορίστηκαν σε κάθε πόλη και χωριό της Μακεδονίας επιτροπές πολιτικής άμυνας, που φρόντιζαν για την οργάνωση και κινητοποίηση των κατοίκων, για την προάσπιση των συμφερόντων τους απο τις αυθαιρεσίες των κατακτητών και για την ενίσχυση των αντάρτικων ομάδων της περιοχής τους. Στα Γιαννιτσά η Επιτροπή αυτή αποτελούνταν από τους Αντώνιο Κασάπη (Πρόεδρο), Παπα-Δημήτρη Οικονόμου (Γραμματέα), Χρήστο Διδασκάλου (Ταμία), οι οποίοι δολοφονήθηκαν άγρια από τους κομιτατζήδες για τη δράση τους. Ο Αντ.Κασάπης το 1904 (νωρίτερα είχαν δολοφονήσει βάναυσα την κόρη του, Βελίκα Ρώμα στο σπίτι της στο Πυλορίγι στις 6 Μαρτίου 1903), ο Διδασκάλου κοντά στο Γυψοχώρι το 1907 και ο παππά-Δημήτρης στη Λάκκα το 1909.
Η μάχη των Γιαννιτσών
Η μάχη της 20ης Οκτωβρίου του 1912 αποτέλεσε την πιο φονική μάχη των βαλκανικών πολέμων και ίσως την πιο σημαντική. Σήμανε την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους και την ένταξη της στο Ελληνικό κράτος. Παράλληλα όμως άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και συνέβαλε στη διαμόρφωση του σύγχρονου χάρτη της Ελλάδος. Το «Μαύρο Άγαλμα» μαρτυρά τη θυσία των Γιαννιτσών. Ο επιτελικός αξιωματικός Μανουήλ Ρακτιβάν έγραψε για τη μάχη των Γιαννιτσών προς την Πηνελόπη Δέλτα. "20η Οκτωβρίου. Γιαννιτσά. Είναι η μέρα που πήραμε τη Θεσσαλονίκη".
Γερμανική κατοχή
Ο γερμανικός στρατός εισέβαλε στα Γιαννιτσά στις 11 Απριλίου 1941. Στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής πολλοί κάτοικοι της πόλης και της γύρω περιοχής συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση κυρίως μέσα από τις τάξεις του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Όμως η αντιστασιακή δράση προκάλεσε την αντίδραση των Γερμανών οι οποίοι στις 14 Σεπτεμβρίου 1944 εκτέλεσαν 120 περίπου κατοίκους και έκαψαν μεγάλο μέρος της πόλης. Μάλιστα, ο Σουηδός πρεσβευτής, Τύμπεργκ αναφέρει ότι το ένα τρίτο της πόλης καταστράφηκε από φωτιά. Τα Γιαννιτσά απελευθερώθηκαν από τους Γερμανούς στις 3 Νοεμβρίου του 1944.
Σήμερα
Ο «Βάλτος» των Γιαννιτσών έχει συμβάλει καθοριστικά στην οικονομία της ευρύτερης αγροτικής περιοχής και συντέλεσε στην συγκράτηση του νέου πληθυσμού. Επίσης η περιοχή διακρίνεται για την ταχεία ανάπτυξή της. Σήμερα υπάρχουν 550 επιχειρήσεις από τις οποίες οι 10 είναι Βιομηχανίες και οι υπόλοιπες βιοτεχνίες και εμπορικά μαγαζιά. Στην πόλη επίσης υπάρχουν πολλοί πολιτιστικοί σύλλογοι με αξιόλογη δραστηριότητα όπως επίσης και πολλά αθλητικά σωματεία.
Η μάχη της 20ης Οκτωβρίου του 1912 αποτέλεσε την πιο φονική μάχη των βαλκανικών πολέμων και ίσως την πιο σημαντική. Σήμανε την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους και την ένταξη της στο Ελληνικό κράτος. Παράλληλα όμως άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και συνέβαλε στη διαμόρφωση του σύγχρονου χάρτη της Ελλάδος. Το «Μαύρο Άγαλμα» μαρτυρά τη θυσία των Γιαννιτσών. Ο επιτελικός αξιωματικός Μανουήλ Ρακτιβάν έγραψε για τη μάχη των Γιαννιτσών προς την Πηνελόπη Δέλτα. "20η Οκτωβρίου. Γιαννιτσά. Είναι η μέρα που πήραμε τη Θεσσαλονίκη".
Γερμανική κατοχή
Ο γερμανικός στρατός εισέβαλε στα Γιαννιτσά στις 11 Απριλίου 1941. Στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής πολλοί κάτοικοι της πόλης και της γύρω περιοχής συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση κυρίως μέσα από τις τάξεις του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Όμως η αντιστασιακή δράση προκάλεσε την αντίδραση των Γερμανών οι οποίοι στις 14 Σεπτεμβρίου 1944 εκτέλεσαν 120 περίπου κατοίκους και έκαψαν μεγάλο μέρος της πόλης. Μάλιστα, ο Σουηδός πρεσβευτής, Τύμπεργκ αναφέρει ότι το ένα τρίτο της πόλης καταστράφηκε από φωτιά. Τα Γιαννιτσά απελευθερώθηκαν από τους Γερμανούς στις 3 Νοεμβρίου του 1944.
Σήμερα
Ο «Βάλτος» των Γιαννιτσών έχει συμβάλει καθοριστικά στην οικονομία της ευρύτερης αγροτικής περιοχής και συντέλεσε στην συγκράτηση του νέου πληθυσμού. Επίσης η περιοχή διακρίνεται για την ταχεία ανάπτυξή της. Σήμερα υπάρχουν 550 επιχειρήσεις από τις οποίες οι 10 είναι Βιομηχανίες και οι υπόλοιπες βιοτεχνίες και εμπορικά μαγαζιά. Στην πόλη επίσης υπάρχουν πολλοί πολιτιστικοί σύλλογοι με αξιόλογη δραστηριότητα όπως επίσης και πολλά αθλητικά σωματεία.
