Η ιστορία της Κω χαράσσει μια διαδρομή αιώνων, με αφετηρία την 3η χιλιετία προ Χριστού, στην τελική Νεολιθική εποχή που στο σύνολό της διήρκεσε τριάμισι χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, είναι το μοναδικό νησί της Δωδεκανήσου που κατοικείται από τότε .Από τα πρώτα χνάρια οικισμών έως τις ημέρες μας, ο χρόνος άφησε τα σημάδια του στο πέρασμά του, με έντονα αποτυπώματα οικισμών και μνημείων.
Μυθολογία
Η Κως στη συνείδηση των Ελλήνων είναι παρούσα ήδη από τη μυθολογία. Στο μύθο της Γιγαντομαχίας , η μάχη που ξέσπασε ανάμεσα στους Θεούς του Ολύμπου και στους Γίγαντες έλαβε χώρα και στο νησί της Κω. Εκεί Ο θεός Ποσειδώνας που κυνηγούσε το γίγαντα Πολυβότη έκοψε με τη τρίαινά του ένα κομμάτι από τη Κω το πέταξε εναντίον του και τον σκότωσε. Σχετική με τη παραπάνω παράδοση είναι και ότι στη Κω κατέφυγαν οι γίγαντες Κοίος, Φοίβος και Κύννος. Σύμφωνα με αυτούς τους μύθους πολλοί ήρωες και ημίθεοι είχαν επισκεφτεί το νησί. Φαίνεται πως οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν Πελασγοί και Λέλεγες.
Άλλη παράδοση αναφέρει ότι οι Μέροπες έχτισαν τη πρώτη πανάρχαια πόλη του νησιού και της έδωσαν το όνομα της κόρης του βασιλιά Μέροπα: Αστυπάλαια. Διάδοχος του Μέροπα του πρώτου ήταν ο Τρίοπας ο δεύτερος. Και διάδοχος αυτού ο Μέροπας ο δεύτερος που η κόρη του λεγόταν Κόως. Στα χρόνια της ακμής της μινωικής Κρήτης ο Μίνωας ο δεύτερος μολονότι έγινε κυρίαρχος σχεδόν ολόκληρης της Μεσογείου και έδιωξε τους Κάρες από τα περισσότερα νησιά προτίμησε να μην πειράξει τους κατοίκους της Κω και να διατηρήσει μαζί τους μακροχρόνια φιλία. Μετά τον Τρίοπα τον τρίτο βασιλιάς έγινε στο νησί ο γιος του Ευδαίμονος. Αργότερα γύρω στο 1300 ο γιος του Ηρακλή και της Αστυόχης και βασιλιάς της Ρόδου Τληπόλεμος επεξέτεινε τη δικαιοδοσία του και στη Κω.
Η Κως συνδέθηκε και με τους άθλους του Ηρακλή, ο οποίος, σύμφωνα με το μύθο, βρέθηκε ναυαγός μαζί με ελάχιστους συντρόφους του στις βόρειες αμμουδιές της Κω, κάπου στην περιοχή του Ατσά. Ο Βασιλιάς Ευρύπυλος θεωρώντας τον Ηρακλή ληστή, τον κυνήγησε, με αποτέλεσμα αυτός να διαφύγει σε ένα ορεινό μέρος κοντά στο Πυλί. Μετά τη νίκη του επί του Βασιλιά της Κω, ο Ηρακλής έφυγε για τη Φλέγρα, αφού προηγουμένως αναγνώρισε τον Χάλκωνα ως νόμιμο βασιλιά της Κω, της Νισύρου, της Καλύμνου και των άλλων γειτονικών νησιών. Έτσι, κυριάρχησε η γενιά των Ηρακλειδών στην Κω, από την οποία η παράδοση θέλει να κατάγεται και ο Ιπποκράτης. Ο Ηρακλής στους ιστορικούς χρόνους λατρεύτηκε στο νησί της Κω όσο ελάχιστοι.
Γεωμετρική Εποχή
Περί το 1100 π.Χ. αρχίζει η κάθοδος των Δωριέων στην Ελλάδα και κάποια στιγμή η Κως αποκτά καθαρά δωρική φυσιογνωμία. Εισάγεται η χαρακτηριστική δωρική λατρεία του Ασκληπιού, ιδρύεται το Ασκληπιείο, εορτάζεται ο Κάρνειος Απόλλων, οι επιγραφές γράφονται σε δωρική διάλεκτο και χρησιμοποιείται δωρικό μηνολόγιο. Το πολίτευμα είναι κληρονομική βασιλεία, όπως και στα υπόλοιπα ελληνικά κράτη της ίδιας περιόδου.
Οι κάτοικοι είναι χωρισμένοι σε φυλές και οι φυλές σε πατριές. Οι ισχυρότερες πατριές δίνουν το όνομά τους στις περιοχές που κατέχουν και σχηματίζουν φατρίες, όταν ενώνονταν με άλλες λιγότερο ισχυρές πατριές. Η αποικιακή δράση των κατοίκων της Κω είναι εξαιρετικά περιορισμένη, πιθανόν επειδή το νησί είναι πλούσιο και οι κάτοικοι δεν αναζητούν πόρους από αλλού. Μαζί με τους Ρόδιους φέρονται να ιδρύουν την πόλη Ελπιές στην Κάτω Ιταλία, αν και μερικές πηγές θέλουν την πόλη να είναι αποικία μόνο των Ροδίων. Στην κλασσική εποχή οι κάτοικοι της Κω αναφέρονται ως «συνοικιστές» στην επανίδρυση της Γέλας και της Καμάρινας.
546 π.Χ.
Το 546 π.Χ. η Περσική αυτοκρατορία υποτάσσει τους Κώους και τη διοίκηση του νησιού καταλαμβάνουν διοικούν ντόπιοι τύραννοι για λογαριασμό των Περσών. Το 478 π.Χ η Κως εισέρχεται στην Αθηναϊκή Συμμαχία και απελευθερώνεται. Το 460 π.Χ γεννιέται ο Ιπποκράτης.
Οι αλλεπάλληλες μετακινήσεις της Κω μεταξύ της αθηναϊκής και της σπαρτιατικής συμμαχίας προκαλούν εμφύλιο πόλεμο ως αποτέλεσμα της όξυνσης της αντιπαράθεσης των Κώων ολιγαρχικών με τους δημοκρατικούς. Η διαμάχη λήγει με συμβιβασμό των δύο παρατάξεων. Μέρος του συμβιβασμού αυτού ήταν η απόφαση να γίνει συνοικισμός των κατοίκων της Κω-Μεροπίδος και όλων των γειτονικών οικισμών σε μια νέα πόλη, την Κω, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα η πρωτεύουσα του νησιού.
Ρωμαϊκή εποχή
Το 288 π.Χ. το νησί περιέρχεται στο κράτος των Πτολεμαίων. Η εξ αρχής φιλική προδιάθεση των Κώων προς τους νέους κυρίους του νησιού ανταμείβεται με την μη εγκατάσταση στο νησί στρατιωτικής φρουράς, με την εξαίρεση από τη φορολογία και με την ταυτόχρονη διατήρηση όλων των προνομίων ενός κράτους-μέλους της πτολεμαϊκής επικράτειας. Από τη χρονιά εκείνη η Κως εισέρχεται στο "χρυσό της αιώνα", ο οποίος τελειώνει το 197 με την έλευση των Ρωμαίων. Η συμμαχία των Κώων και των Ρωμαίων και οι φιλικές σχέσεις με τον βασιλιά της Περγάμου, Ευμενη Β΄, συμβάλλουν αποφασιστικά στην ανέγερση του μεγάλου ναού του Ασκληπιού, αλλά και όλων των σημαντικών μνημείων της Ρωμαϊκής περιόδου του νησιού.
Βυζαντινή εποχή
Aπό το 330 μ.X., ως επαρχία της Bυζαντινής αυτοκρατορίας, δέχεται τις επιδρομές των Σλάβων, Aράβων, Σαρακηνών, Nορμανδών που λεηλατούν και προκαλούν μεγάλες καταστροφές στο νησί. Tο τέλος της αρχαίας ιστορίας της Kω συμπίπτει με τους μεγάλους καταστρεπτικούς σεισμούς που σημειώθηκαν το 515 μ.X. και στις μεταβολές που επήλθαν απ' αυτούς. Tα περισσότερα δημόσια κτίρια καταστράφηκαν, ενώ οι παραλιακοί οικισμοί εγκαταλείφτηκαν και οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στις ορεινές περιοχές. Tα νησιά της Δωδεκανήσου, ως τμήμα του ανατολικού κράτους, είχαν υπαχθεί αρχικά στην Eπαρχία των Nησιών, ενώ αργότερα στα τέλη του 7ου αιώνα με τη διοικητική αναδιάρθρωση του Bυζαντινού κράτους, τα νησιά υπήχθησαν στο θέμα των Kιβυρραιωτών με πρωτεύουσα τη μικρή πόλη Kιβούρη της Mικράς Aσίας.
O Xριστιανισμός έχει σημαντική διάδοση στην Kω, όπως προκύπτει από το μεγάλο πλήθος των τρίκλιτων βασιλικών εκκλησιών. O επίσκοπος Kω πήρε μέρος στην A' Oικουμενική Σύνοδο το 325 μ.X.
384 μ.Χ.
Με την έλευση της βυζαντινής εποχής και ιδιαίτερα από το το 384 μ.Χ. και μετά, διατάσσονται οι κατεδαφίσεις των μη χριστιανικών ιερών. Αλλεπάλληλοι ισχυροί σεισμοί προκαλούν την κατάρρευση πολλών σημαντικών οικοδομημάτων. Παράλληλα, διαδοχικές επιδρομές Βανδάλων, Ισαύρων, Βησιγότθων και αργότερα και Σαρακηνών πλήττουν τον πληθυσμό του νησιού. Το Ασκληπιείο από τον 6ο μ.Χ. αι. εγκαταλείπεται πλέον οριστικά και το νησί εισέρχεται σε μια μακρά περίοδο παρακμής.
11ος αι. μ.Χ.
Από τον 11 μ.Χ αιώνα η Κως ανακτά πάλι την δύναμή της: αρχικά με την ανάκτηση του ελέγχου των θαλασσών από το Βυζαντινό στόλο και στη συνέχεια από την ανάπτυξη του εμπορίου με την έλευση Φράγκων, Γενουατών και Βενετών στην ανατολική Μεσόγειο. Έτσι η Κως αναδεικνύεται σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια του Αιγαίου.
Εποχή των Ιπποτών
Το 1306 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος παραχωρεί τη διοίκηση της Κω σε ένα Γενοβέζο τυχοδιώκτη και κουρσάρο, τον Βινιόλο Βινιόλι. Αυτός με τη σειρά του παραδίδει την Κω μαζί με την Κάλυμνο και τη Λέρο στους Ιωαννίτες Ιππότες. Η αντίδραση των Βενετών, επικυρίαρχων την περίοδο αυτή του νησιού, καθυστερεί την κατάληψη του νησιού από τους Ιωαννίτες μέχρι το 1314, οπότε και οι τελευταίοι καταλαμβάνουν με έφοδο την Κω. Κατά την περίοδο των Ιπποτών έγιναν τα οχυρωματικά έργα του νησιού, μερικά από τα οποία είναι το σημερινό Κάστρο της Κω, και το νησί μετονομάστηκε σε Νεραντζιά λόγω του ότι φυτεύτηκαν πολλές νεραντζιές.
Τουρκοκρατία
Στα 1523 η Kως, ύστερα από 210 χρόνια Ιπποτικής κατοχής, αλλάζει κατακτητή. O Tούρκος σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής καταλαμβάνει τη Ρόδο, μετά από σθεναρή αντίσταση των κατοίκων της και στη συνέχεια τα υπόλοιπα νησιά. Oι Kώοι παραδίδονται σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης και όχι με τη θέλησή τους. H άρνησή τους για υποταγή στερεί από τα δύο μεγάλα νησιά τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στα μικρότερα. Για την Kω η περίοδος της Tουρκοκρατίας είναι αβάστακτη. Αφανισμός και άγριος διωγμός ακολουθούν. O Tούρκος Διοικητής γίνεται ο εξουσιαστής της περιουσίας, της θρησκείας, της ίδιας της ζωής των κατοίκων. Στα δύο μεγάλα και εύφορα νησιά ,Pόδο και Kω, εγκαταστάθηκε πολυάριθμος μουσουλμανικός πληθυσμός από τη Mικρά Aσία, και τους παραχωρήθηκε γη για καλλιέργεια και εκμετάλλευση.
O θρησκευτικός φανατισμός του κατακτητή ξεσπά στο λαό της Kω με σφαγές, βιασμούς, παιδομαζώματα. Τα γυναικόπαιδα δεμένα με σχοινιά και αλυσίδες στέλνονται για πούλημα στα σκλαβοπάζαρα της Aνατολής. H σφαγή του Iωάννη του Nαύκληρου στα 1669, γιατί αρνείται να αλλαξοπιστήσει, καταμαρτυρεί την τουρκική αυτή βαρβαρότητα.
H νίκη των Pώσων το 1774 στο Pωσοτουρκικό πόλεμο και η συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή που ακολουθεί, βελτιώνουν τη θέση των Kώων στους οποίους δίνεται ελευθερία στη θρησκεία, στη μετανάστευση και δυνατότητα κάποιας αυτοδιοίκησης. Oι σφαγές όμως και οι λεηλασίες επαναλαμβάνονται με το νέο Pωσοτουρκικό πόλεμο το 1787. O ιστορικός Πλάτανος του Iπποκράτη γίνεται η κρεμάλα λαού και κλήρου. Tο νησί ερημώνεται και χρησιμοποιείται μόνο σαν τόπος εξορίας των τιτλούχων της Aυτοκρατορίας.
Όμως το 1821,έρχεται η ώρα του μεγάλου ξεσηκωμού του Γένους για την πολυπόθητη λευτεριά του. Οι Kώοι Σοφιανός, X'' Γιώργης, Zουλούφης και άλλοι διαφεύγουν και πυκνώνουν τις τάξεις της Φιλικής Εταιρείας. Tα μηνύματα της Eπανάστασης προκαλούν ασυγκράτητο ενθουσιασμό, ώστε συντρέχουν την επανάσταση ενισχύοντάς την οικονομικά. Οι Tούρκοι υποπτεύονται και παρακολουθούν τους πιο δραστήριους και τους αντιμετωπίζουν με σφαγές. H θλίψη και η απογοήτευση των Kώων φτάνουν στο αποκορύφωμα, όταν το πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 αποκλείει τη Δωδεκάνησο από το νεοσύστατο Eλληνικό κράτος, με αντάλλαγμα την Eύβοια.
O σουλτάνος Mαχμούτ ο B' το 1835 και οι μετέπειτα διάδοχοί του, ύστερα από πιέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων, παραχωρούν με φιρμάνια στους Kώους προνόμια, τα οποία ήδη για αιώνες ίσχυαν στα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου. Mε τα προνόμια αυτά οι Kώοι κατορθώνουν να αυτοδιοικούνται από τα Εκκλησιαστικά και Κοινοτικά τους Συμβούλια. Mε αποφασιστικότητα αντικρούουν κατά καιρούς, όλες τις προσπάθειες καταπάτησης των προνομίων αυτών από τους Tούρκους διοικητές και κρατικούς υπαλλήλους.
Όταν αργότερα οι Nεότουρκοι, με το σύνταγμα του 1908, επιχειρούν να καταργήσουν την αυτοδιοίκηση, το ισχύον φορολογικό καθεστώς, τη στρατιωτική απαλλαγή, τη χρήση της Eλληνικής γλώσσας και τις αρμοδιότητες των Μεικτών και Εκκλησιαστικών δικαστηρίων, οι εντονότατες αντιδράσεις των Kώων καταφέρνουν να πετύχουν προσωρινή αναστολή.
Νεότερα χρόνια-Ιταλική κατοχή
Το 1911 η Τουρκία και η Ιταλία εμπλέκονται σε πόλεμο και από τον Απρίλιο του 1912 αρχίζει η σταδιακή κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς. Στις 20 Μαΐου 1912 οι Ιταλοί καταλαμβάνουν αμαχητί την Κω και οι κάτοικοι τους υποδέχονται ως απελευθερωτές. Η ιταλική κυβέρνηση δηλώνει ότι η κατοχή των Δωδεκανήσων και κατά συνέπεια της Κω θα είναι προσωρινή, και τους καθησυχάζει, λέγοντας ότι το μέλλον τον νησιών δεν μπορεί παρά να είναι η αυτονομία. Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάνης, με την οποία τα Δωδεκάνησα προσαρτώνται στην Ιταλία ως κτήση και όχι ως αποικία. Οι Δωδεκανήσιοι θεωρούνται Ιταλοί πολίτες με ιδιότυπη υπηκοότητα και αυτό σημαίνει κυρίως ότι ούτε αποκτούν τα δικαιώματα των Ιταλών πολιτών ούτε έχουν δικαίωμα να εκλέξουν αντιπροσώπους. Στις 25 Ιουλίου του 1943 ανατρέπεται ο Μουσολίνι και στις 8 Οκτωβρίου οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Κω.
1945: Η διαδρομή έως την ένωση με την Ελλάδα
Οι Γερμανοί ναζιστές ήταν βίαιοι και απαγχόνισαν αρκετούς Κώους, τόσο για παραδειγματισμό όσο για αντιστασιακή δράση. Στις 8 Μαΐου του 1945 οι Γερμανοί υπογράφουν την άνευ όρων παράδοση στους Συμμάχους και οι Άγγλοι εγκαθιστούν προσωρινή Στρατιωτική Διοίκηση μέχρι να αποφασισθεί το οριστικό καθεστώς της Δωδεκανήσου. Οι νέοι κατακτητές προσπαθούν να πείσουν τους Δωδεκανήσιους ότι είναι προς το συμφέρον τους η αυτονομία υπό αγγλική κηδεμονία αντί της Ένωσης με την Ελλάδα. Στις 27 Ιουνίου 1946 και αντίθετα με τις επιδιώξεις των Άγγλων, οι ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Αγγλία και Γαλλία αποφασίζουν την παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Στις 7 Μαρτίου 1948 γίνεται στη Ρόδο η τυπική τελετή για την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, επέτειος που γιορτάζεται μέχρι και σήμερα σε όλα τα Δωδεκάνησα.
