της δημοσιογράφουΕυαγγελίας Γούρνη
Η Νάξος στην καρδιά των Κυκλάδων, υπήρξε μια από τις παλαιότερες εστίες πολιτισμού που ξέφευγε από τα γεωγραφικά όρια του Ελλαδικού χώρου… Ο πλούτος της μεγαλύτερος από όλων των νησιών αφού ο Ηρόδοτος αναφέρει για αυτήν: «ευδαιμονίη των νήσων προέφερε»…
Η Μυθολογία
Στην Νάξο, υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. και η κατοίκηση της συνεχίζεται μέχρι και σήμερα αδιάκοπα, ενώ τα αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν την πλούσια ιστορία του νησιού όλες τις ιστορικές περιόδους. Η μυθολογία θέλει ως πρώτους κατοίκους του νησιού τους Θράκες, οι οποία έφεραν και την λατρεία του Διονύσου, ο οποίος συνάντησε στη Nάξο την εγκαταλειμμένη από το Θησέα Aριάδνη και την έκανε γυναίκα του. Τότε το νησί ονομαζόταν Δία ή Διονυσίας ή Στρογγυλή. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στο νησί και οι Κάρες με αρχηγό τους τον Νάξο, από τον οποίο πήρε το νησί το όνομα Νάξος.
Η Αρχαιότητα
Οι αρχαιότερες ανακαλύψεις στη Νάξο ανάγονται στη Νεολιθική εποχή γύρω στην 5η χιλιετία π.Χ., όπως αποδεικνύουν οι ανασκαφές στην περιοχή Γκρόττα, βόρεια πλευρά της πόλης της Νάξου, καθώς και στο σπήλαιο Ζας παρά το χωριό Φιλότι στο ομώνυμο όρος. Σύμφωνα με αυτές, ο πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός ήταν ήδη ανεπτυγμένος την
περίοδο εκείνη, που φαίνεται να ξεκίνησε το 5500 π.Χ. και άνθησε το 3000 π.Χ.
Η Νάξος υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Κυκλαδίτικου πολιτισμού. Κατά τη διάρκεια των επόμενων χρόνων η Νάξος κατοικήθηκε από τους Ίωνες, που σηματοδότησαν μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για το νησί, κατά την οποία ξεκινάει και φτάνει στην κορύφωσή της η κλασική περίοδος (7ος-6ος αιώνας π.Χ.), με
παράλληλη άνθηση των τεχνών και ειδικά της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής μιας και το μάρμαρο της ήταν ιδιαίτερα γνωστό από την αρχαιότητα.
Την περίοδο των Περσικών πολέμων η Νάξος, ως μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, υπέστη πολλές καταστροφές. Μετά το πέρας των πολέμων, το νησί πέρασε στα χέρια των Μακεδόνων, των Πτολεμαίων και έπειτα στην κυριαρχία των Ρωμαίων.
Στην Νάξο, υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. και η κατοίκηση της συνεχίζεται μέχρι και σήμερα αδιάκοπα, ενώ τα αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν την πλούσια ιστορία του νησιού όλες τις ιστορικές περιόδους. Η μυθολογία θέλει ως πρώτους κατοίκους του νησιού τους Θράκες, οι οποία έφεραν και την λατρεία του Διονύσου, ο οποίος συνάντησε στη Nάξο την εγκαταλειμμένη από το Θησέα Aριάδνη και την έκανε γυναίκα του. Τότε το νησί ονομαζόταν Δία ή Διονυσίας ή Στρογγυλή. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στο νησί και οι Κάρες με αρχηγό τους τον Νάξο, από τον οποίο πήρε το νησί το όνομα Νάξος.
Η Αρχαιότητα
Οι αρχαιότερες ανακαλύψεις στη Νάξο ανάγονται στη Νεολιθική εποχή γύρω στην 5η χιλιετία π.Χ., όπως αποδεικνύουν οι ανασκαφές στην περιοχή Γκρόττα, βόρεια πλευρά της πόλης της Νάξου, καθώς και στο σπήλαιο Ζας παρά το χωριό Φιλότι στο ομώνυμο όρος. Σύμφωνα με αυτές, ο πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός ήταν ήδη ανεπτυγμένος την
περίοδο εκείνη, που φαίνεται να ξεκίνησε το 5500 π.Χ. και άνθησε το 3000 π.Χ.
Η Νάξος υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Κυκλαδίτικου πολιτισμού. Κατά τη διάρκεια των επόμενων χρόνων η Νάξος κατοικήθηκε από τους Ίωνες, που σηματοδότησαν μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για το νησί, κατά την οποία ξεκινάει και φτάνει στην κορύφωσή της η κλασική περίοδος (7ος-6ος αιώνας π.Χ.), με
παράλληλη άνθηση των τεχνών και ειδικά της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής μιας και το μάρμαρο της ήταν ιδιαίτερα γνωστό από την αρχαιότητα.
Την περίοδο των Περσικών πολέμων η Νάξος, ως μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, υπέστη πολλές καταστροφές. Μετά το πέρας των πολέμων, το νησί πέρασε στα χέρια των Μακεδόνων, των Πτολεμαίων και έπειτα στην κυριαρχία των Ρωμαίων.
Η Βυζαντινή περίοδος
Η Νάξος ανήκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους στο Θέμα του Αιγαίου. Στη Νάξο βρίσκονται πολλές βυζαντινές εκκλησίες διάσπαρτες παντού και για το λόγο αυτό η κοιλάδα της Τραγαίας ονομάζεται και "μικρός Μυστράς". Οι περισσότεροι μελετητές της περιόδου αυτής υποστηρίζουν ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή του Απάνω Κάστρου - Τραγαίας - Απεράθου και στην ευρύτερη
περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο του Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού.
Οι 7ος, 8ος και 9ος αιώνες υπήρξαν καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της Νάξου. Το 727 ο στόλος του θέματος των Ελλαδικών και των Κυκλάδων νήσων εξεγέρθηκε εναντίον του Αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ του Ισαύρου και κατέπλευσε την βασιλεύουσα, αλλά το υγρό πυρ κατέστρεψε τον ελλαδικό και κυκλαδικό στόλο.
Η Νάξος αποκτά εξέχουσα θέση στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, που συνοδεύεται από οικονομική άνθηση, τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου με την σύνδεσή της με την Εικονομαχία. Αυτή η σύνδεση αντανακλά, πιθανότατα, τη διοικητική αναδιάρθρωση του νησιού, στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων των Ισαύρων.
Η αναδιάρθρωση αυτή έφερε ανακατατάξεις στην τοπική κοινωνία με τη δημιουργία νέων κρατικών υπηρεσιών και τη μερική εγκατάσταση ξένου στρατιωτικού πληθυσμού: πρόκειται για τους καλλιεργητές-στρατιώτες, για τον θεματικό στρατό.
Χαρακτηριστικό αυτή της εποχής είναι οι πεντακόσιες περίπου εκκλησίες, όλων των ρυθμών και των τύπων και μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα. Ακόμα, αρχαίοι ναοί μετατράπηκαν σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως ο Άγιος Ιωάννης στο Γύρουλα
Σαγκρίου.
Επίσης, σε πολλούς ναούς διακρίνονται πολλές οικοδομικές φάσεις, ξεκινώντας από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όπως στην Παναγία την Πρωτόθρονο στο χωριό Χαλκί, στην Παναγία τη Δροσιανή στο χωριό Μονή, στο Φωτοδότη Χριστό στο χωριό Δανακός.
Η Ενετοκρατία
Γύρω στο 1207 μ.Χ. ο Βενετός Μάρκος Σανούδος καταλαμβάνει τη Νάξο και την Άνδρο και ιδρύεται η λατινική ηγεμονία που θα μείνει γνωστή ως Δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Στη συνέχεια κατακτήθηκαν και τα άλλα νησιά, εκτός από την Τήνο και τη Μύκονο που αποτέλεσαν ξεχωριστή ηγεμονία υπό τους Ghisi. Την περίοδο αυτή, κτίστηκε στη Χώρα το επιβλητικό κάστρο και πολλοί από τους πύργους του νησιού.
Η Νάξος ανήκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους στο Θέμα του Αιγαίου. Στη Νάξο βρίσκονται πολλές βυζαντινές εκκλησίες διάσπαρτες παντού και για το λόγο αυτό η κοιλάδα της Τραγαίας ονομάζεται και "μικρός Μυστράς". Οι περισσότεροι μελετητές της περιόδου αυτής υποστηρίζουν ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή του Απάνω Κάστρου - Τραγαίας - Απεράθου και στην ευρύτερη
περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο του Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού.
Οι 7ος, 8ος και 9ος αιώνες υπήρξαν καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της Νάξου. Το 727 ο στόλος του θέματος των Ελλαδικών και των Κυκλάδων νήσων εξεγέρθηκε εναντίον του Αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ του Ισαύρου και κατέπλευσε την βασιλεύουσα, αλλά το υγρό πυρ κατέστρεψε τον ελλαδικό και κυκλαδικό στόλο.
Η Νάξος αποκτά εξέχουσα θέση στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, που συνοδεύεται από οικονομική άνθηση, τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου με την σύνδεσή της με την Εικονομαχία. Αυτή η σύνδεση αντανακλά, πιθανότατα, τη διοικητική αναδιάρθρωση του νησιού, στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων των Ισαύρων.
Η αναδιάρθρωση αυτή έφερε ανακατατάξεις στην τοπική κοινωνία με τη δημιουργία νέων κρατικών υπηρεσιών και τη μερική εγκατάσταση ξένου στρατιωτικού πληθυσμού: πρόκειται για τους καλλιεργητές-στρατιώτες, για τον θεματικό στρατό.
Χαρακτηριστικό αυτή της εποχής είναι οι πεντακόσιες περίπου εκκλησίες, όλων των ρυθμών και των τύπων και μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα. Ακόμα, αρχαίοι ναοί μετατράπηκαν σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως ο Άγιος Ιωάννης στο Γύρουλα
Σαγκρίου.
Επίσης, σε πολλούς ναούς διακρίνονται πολλές οικοδομικές φάσεις, ξεκινώντας από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όπως στην Παναγία την Πρωτόθρονο στο χωριό Χαλκί, στην Παναγία τη Δροσιανή στο χωριό Μονή, στο Φωτοδότη Χριστό στο χωριό Δανακός.
Η Ενετοκρατία
Γύρω στο 1207 μ.Χ. ο Βενετός Μάρκος Σανούδος καταλαμβάνει τη Νάξο και την Άνδρο και ιδρύεται η λατινική ηγεμονία που θα μείνει γνωστή ως Δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Στη συνέχεια κατακτήθηκαν και τα άλλα νησιά, εκτός από την Τήνο και τη Μύκονο που αποτέλεσαν ξεχωριστή ηγεμονία υπό τους Ghisi. Την περίοδο αυτή, κτίστηκε στη Χώρα το επιβλητικό κάστρο και πολλοί από τους πύργους του νησιού.
Η Τουρκοκρατία
Κατά την Τουρκοκρατία θα διατηρηθεί το φεουδαλικό καθεστώς, εντατικοποιώντας την εργασία των δουλοπάροικων κατοίκων του νησιού. Οι Τούρκοι δεν αποίκησαν τη Νάξο και τις άλλες Κυκλάδες μιας και ελάχιστοι εγκαταστάθηκαν στα νησιά, εξαιτίας του φόβου των πειρατών, ενώ και ελάχιστοι κάτοικοι δέχτηκαν το Ισλάμ. Στα 1580 μια
επιτροπή Χριστιανών από τα νησιά, παρουσιάστηκε στην Πύλη και πήρε από τον Μουράτ ΙΙΙ εξαιρετικά ευνοϊκά προνόμια.
Οι εκκλησίες τους θα ήταν ελεύθερες και θα μπορούσαν να χτίζονται όπως ήθελαν. Οι παλαιοί τους νόμοι και τα έθιμα θα διατηρούνταν, θα μπορούσαν να φορούν τα τοπικά τους ρούχα και το μετάξι, το κρασί και τα τρόφιμα θα απαλλάσσονταν από κάθε φόρο στα νησιά τους. Αυτά τα προνόμια επικυρώθηκαν από τον Ιμπραήμ (1640-1648) εξήντα χρόνια αργότερα και σχημάτισαν τον «καταστατικό» χάρτη των Κυκλάδων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Οι Ναξιώτες εξεγέρθηκαν πολλές φορές ενάντια στους κατακτητές, Λατίνους και Τούρκους. Το 1595 έγινε τολμηρή συνωμοτική κίνηση αντιπροσώπων δεκαπέντε νησιών στη Νάξο, που απέβλεπε στην κατάλυση της τουρκικής αυτοκρατορίας. Ενάντια στους Φράγκους ξεσηκώθηκαν το 1563, το 1643, το 1670 και το 1681.
Στα τέλη του 1820 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε στείλει ανθρώπους στις Κυκλάδες με επαναστατικές προκηρύξεις. Το Δεκέμβριο του 1820 ορκίστηκαν οι πρώτοι Φιλικοί στη Νάξο, οι οποίοι κήρυξαν την Επανάσταση στις 6 Μαΐου 1821.
Οι Ναξιώτες πήραν ενεργό μέρος στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, ενώ μια από τις μεγαλύτερες ηγετικές μορφές είναι ο μητροπολίτης Παροναξίας Ιερόθεος και ο Μιχαήλ Μαρκοπολίτης. Η Νάξος, όπως και όλα τα νησιά των Κυκλάδων, προσαρτήθηκε στο Ελληνικό κράτος το 1830 με τη Συνθήκη του Λονδίνου.
Τα νεότερα χρόνια
Τον 19ο αιώνα η Νάξος είχε μια κωμόπολη, τη Χώρα, με 2.500 περίπου κατοίκους και δεκάδες χωριά που ζούσαν κυρίως από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις: τους «αφεντάδες» και «τσιφλικούχους», που ζούσαν σε αρχοντικά, τους απλούς χωρικούς, που ήταν συνήθως γεωργοί ή κτηνοτρόφοι καθώς
και τους ανθρώπους του λιμανιού, που γυρνούσαν ξυπόλητοι και πεινασμένοι αναζητώντας λίγα χρήματα από θελήματα και αγώγια.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-1924, καταφθάνουν στο νησί πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες οι οποίοι εγκαθίστανται στη Χώρα, στην Κόρωνο κ.α.
Η Νάξος απελευθερώθηκε από τη Γερμανική κατοχή τον Οκτώβριο του 1944. Ο πλούτος στο νησί τόσο από μεταλλεύματα (όπως η εκμετάλλευση της σμύριδας) όσο και από την γεωργία και την κτηνοτροφία δεν την άφησε ποτέ να παρακμάσει… Στο λιμάνι της Νάξου εμπορικά πλοία φόρτωναν και ξεφόρτωναν εμπορεύματα, ενώ η
συνοικία του Κάστρου διατηρούσε τον αρχοντικό της χαρακτήρα ακόμα και στη δεκαετία του 1960.
Και μπορεί στα επόμενα χρόνια να ήρθε και στην Νάξο η τουριστική ανάπτυξη όπως και σε όλα τα Κυκλαδονήσια αλλά οι Ναξιώτες μέχρι και σήμερα στηρίζουν την οικονομία τους στην γη και την θάλασσα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά προϊόντα του νησιού με εξαγωγές σε όλο τον κόσμο είναι το «Κίτρο Νάξου», ένα λικέρ το οποίο προέρχεται από την απόσταξη των φύλλων της κιτριάς (τοπική ποικιλίας της Νάξου).
Κατά την Τουρκοκρατία θα διατηρηθεί το φεουδαλικό καθεστώς, εντατικοποιώντας την εργασία των δουλοπάροικων κατοίκων του νησιού. Οι Τούρκοι δεν αποίκησαν τη Νάξο και τις άλλες Κυκλάδες μιας και ελάχιστοι εγκαταστάθηκαν στα νησιά, εξαιτίας του φόβου των πειρατών, ενώ και ελάχιστοι κάτοικοι δέχτηκαν το Ισλάμ. Στα 1580 μια
επιτροπή Χριστιανών από τα νησιά, παρουσιάστηκε στην Πύλη και πήρε από τον Μουράτ ΙΙΙ εξαιρετικά ευνοϊκά προνόμια.
Οι εκκλησίες τους θα ήταν ελεύθερες και θα μπορούσαν να χτίζονται όπως ήθελαν. Οι παλαιοί τους νόμοι και τα έθιμα θα διατηρούνταν, θα μπορούσαν να φορούν τα τοπικά τους ρούχα και το μετάξι, το κρασί και τα τρόφιμα θα απαλλάσσονταν από κάθε φόρο στα νησιά τους. Αυτά τα προνόμια επικυρώθηκαν από τον Ιμπραήμ (1640-1648) εξήντα χρόνια αργότερα και σχημάτισαν τον «καταστατικό» χάρτη των Κυκλάδων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Οι Ναξιώτες εξεγέρθηκαν πολλές φορές ενάντια στους κατακτητές, Λατίνους και Τούρκους. Το 1595 έγινε τολμηρή συνωμοτική κίνηση αντιπροσώπων δεκαπέντε νησιών στη Νάξο, που απέβλεπε στην κατάλυση της τουρκικής αυτοκρατορίας. Ενάντια στους Φράγκους ξεσηκώθηκαν το 1563, το 1643, το 1670 και το 1681.
Στα τέλη του 1820 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε στείλει ανθρώπους στις Κυκλάδες με επαναστατικές προκηρύξεις. Το Δεκέμβριο του 1820 ορκίστηκαν οι πρώτοι Φιλικοί στη Νάξο, οι οποίοι κήρυξαν την Επανάσταση στις 6 Μαΐου 1821.
Οι Ναξιώτες πήραν ενεργό μέρος στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, ενώ μια από τις μεγαλύτερες ηγετικές μορφές είναι ο μητροπολίτης Παροναξίας Ιερόθεος και ο Μιχαήλ Μαρκοπολίτης. Η Νάξος, όπως και όλα τα νησιά των Κυκλάδων, προσαρτήθηκε στο Ελληνικό κράτος το 1830 με τη Συνθήκη του Λονδίνου.
Τα νεότερα χρόνια
Τον 19ο αιώνα η Νάξος είχε μια κωμόπολη, τη Χώρα, με 2.500 περίπου κατοίκους και δεκάδες χωριά που ζούσαν κυρίως από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις: τους «αφεντάδες» και «τσιφλικούχους», που ζούσαν σε αρχοντικά, τους απλούς χωρικούς, που ήταν συνήθως γεωργοί ή κτηνοτρόφοι καθώς
και τους ανθρώπους του λιμανιού, που γυρνούσαν ξυπόλητοι και πεινασμένοι αναζητώντας λίγα χρήματα από θελήματα και αγώγια.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-1924, καταφθάνουν στο νησί πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες οι οποίοι εγκαθίστανται στη Χώρα, στην Κόρωνο κ.α.
Η Νάξος απελευθερώθηκε από τη Γερμανική κατοχή τον Οκτώβριο του 1944. Ο πλούτος στο νησί τόσο από μεταλλεύματα (όπως η εκμετάλλευση της σμύριδας) όσο και από την γεωργία και την κτηνοτροφία δεν την άφησε ποτέ να παρακμάσει… Στο λιμάνι της Νάξου εμπορικά πλοία φόρτωναν και ξεφόρτωναν εμπορεύματα, ενώ η
συνοικία του Κάστρου διατηρούσε τον αρχοντικό της χαρακτήρα ακόμα και στη δεκαετία του 1960.
Και μπορεί στα επόμενα χρόνια να ήρθε και στην Νάξο η τουριστική ανάπτυξη όπως και σε όλα τα Κυκλαδονήσια αλλά οι Ναξιώτες μέχρι και σήμερα στηρίζουν την οικονομία τους στην γη και την θάλασσα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά προϊόντα του νησιού με εξαγωγές σε όλο τον κόσμο είναι το «Κίτρο Νάξου», ένα λικέρ το οποίο προέρχεται από την απόσταξη των φύλλων της κιτριάς (τοπική ποικιλίας της Νάξου).
