Η μουσική παράδοση των Δωδεκανήσων έχει άρρηκτη σχέση με αυτήν του Αιγαίου. Μάλιστα, ήδη από την αρχαιότητα, τα νησιά του Αρχιπελάγους έβρισκαν τρόπους επικοινωνίας με αποτέλεσμα να ανταλλάσσουν πολλά κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία.
Ιστορία της συμιακής μουσικής
Αρχαιότητα
Η απαρχή της μουσικοχορευτικής ιστορίας του Αιγαίου χάνεται σε μυθικές θεωρήσεις, συνδεδεμένη με την γέννηση του Απόλλωνα, του Δια, του Ορφέα και της Σαπφώς. Τα Δωδεκάνησα έχουν μια πολυμορφική παράδοση. Αυτό οφείλεται κυρίως στη ναυτιλία και το εμπόριο που συντέλεσαν σε μια σπουδαία πολιτιστική ανάπτυξη. Ήδη τα Δωδεκάνησα ήταν γνωστά για την πνευματική τους άνθηση κάτι που αναγνώριζαν και οι Ρωμαίοι ονομάζοντας τη Ρόδο «claram», επιφανή και με ποιότητα στη μόρφωση. Σύμφωνα μάλιστα με αρχαιολογικές σκαπάνες, που αφορούσαν τους «Διονυσιακούς τεχνίτες» της αρχαιότητας, οι 36 καλλιτέχνες με πανελλήνια προβολή και αναγνώριση κατάγονταν από τα Δωδεκάνησα.
Βυζαντινά Χρόνια
Πρόκειται για την ιπποτική εποχή, μια σημαντική περίοδο για τη Σύμη και γενικότερα τα Δωδεκάνησα, λόγω της ειρηνικής ζωής μεταξύ Φράγκων και Δωδεκανησίων και της ελεύθερης πνευματικής έκφρασης. Όλα τα παραπάνω συντέλεσαν στη δημιουργία μιας ανώτερης ποίησης και συνθέσεων ερωτικών ασμάτων. Τέλος, την περίοδο αυτή παρατηρούμε την επίδραση της θρησκευτικής μουσικής και του στίχου στα κοσμικά λαϊκά τραγούδια
Τουρκοκρατία
Η Τουρκοκρατία ήταν ένα μεγάλο πλήγμα για την πνευματική και πολιτιστική ζωή του νησιού, διότι επικρατούσαν βαριές συνθήκες ζωής και κακουχίες. Η δύσκολη χρονική περίοδος (1522-1912) δεν εμπόδισε τους Δωδεκανήσιους να βρίσκουν διέξοδο στις διάφορες συγκεντρώσεις όπου πραγματοποιούνταν απαγγελίες ασμάτων και διηγήσεις παραμυθιών διατηρώντας την βυζαντινή παράδοση και προσαρμόζοντάς την στην νεοελληνική γλώσσα και στην τοπική διάλεκτο. Τέλος, την περίοδο αυτή στην ελληνική μουσική παράδοση εντάχθηκαν οι αμανέδες αλλά και άλλες μελωδίες και μπαλάντες που προήλθαν από τα Μικρασιατικά παράλια.
Κατοχή
Την περίοδο της Ιταλογερμανικής κατοχής (1912-1945) η κατάσταση δυσχεραίνεται αφού όλα «τα πλάκωνε η φοβέρα και τα σκίαζε η σκλαβιά». Ωστόσο, το Δωδεκανησιακό στοιχείο συνέχισε με διάφορους τρόπους να διατηρεί τις παραδόσεις του όποτε αυτό ήταν δυνατόν.
Παραδοσιακό τραγούδι
Στα Δωδεκάνησα εντοπίζουμε ένα πλήθος από εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παραλλαγές τόσο σε ακριτικά (βυζαντινά επικά τραγούδια) όσο και σε παραλογές (βυζαντινές μακροσκελείς διηγηματικές μπαλάντες, μ' έντονα δραματικό περιεχόμενο και θεατρικά στοιχεία που παραπέμπουν στο αρχαίο δράμα). Στα κείμενα των τραγουδιών αυτών η φιλολογική έρευνα εντοπίζει τις απαρχές του νεότερου δημοτικού τραγουδιού. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι ο Ελβετός φιλέλληνας, φιλόλογος και µουσικολόγος Samuel Baud-Bovy, λάτρης των Δωδεκανήσων, κατέγραψε ύστερα από ταξίδια σε δύο τόμους το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο των νησιών αυτών. Το έργο του περιλαμβάνει εκδηλώσεις του λαού µας, τραγούδια του γάµου, νανουρίσµατα, της κούνιας, του κουκουµά, µοιρολόγια, καληµερίστικα, θρησκευτικά, κάλαντα, µαντινάδες, χορευτικά, σατιρικά, τραγούδια του χερόµυλου, πολύστιχα κ.α.
Αρχαιότητα
Η απαρχή της μουσικοχορευτικής ιστορίας του Αιγαίου χάνεται σε μυθικές θεωρήσεις, συνδεδεμένη με την γέννηση του Απόλλωνα, του Δια, του Ορφέα και της Σαπφώς. Τα Δωδεκάνησα έχουν μια πολυμορφική παράδοση. Αυτό οφείλεται κυρίως στη ναυτιλία και το εμπόριο που συντέλεσαν σε μια σπουδαία πολιτιστική ανάπτυξη. Ήδη τα Δωδεκάνησα ήταν γνωστά για την πνευματική τους άνθηση κάτι που αναγνώριζαν και οι Ρωμαίοι ονομάζοντας τη Ρόδο «claram», επιφανή και με ποιότητα στη μόρφωση. Σύμφωνα μάλιστα με αρχαιολογικές σκαπάνες, που αφορούσαν τους «Διονυσιακούς τεχνίτες» της αρχαιότητας, οι 36 καλλιτέχνες με πανελλήνια προβολή και αναγνώριση κατάγονταν από τα Δωδεκάνησα.
Βυζαντινά Χρόνια
Πρόκειται για την ιπποτική εποχή, μια σημαντική περίοδο για τη Σύμη και γενικότερα τα Δωδεκάνησα, λόγω της ειρηνικής ζωής μεταξύ Φράγκων και Δωδεκανησίων και της ελεύθερης πνευματικής έκφρασης. Όλα τα παραπάνω συντέλεσαν στη δημιουργία μιας ανώτερης ποίησης και συνθέσεων ερωτικών ασμάτων. Τέλος, την περίοδο αυτή παρατηρούμε την επίδραση της θρησκευτικής μουσικής και του στίχου στα κοσμικά λαϊκά τραγούδια
Τουρκοκρατία
Η Τουρκοκρατία ήταν ένα μεγάλο πλήγμα για την πνευματική και πολιτιστική ζωή του νησιού, διότι επικρατούσαν βαριές συνθήκες ζωής και κακουχίες. Η δύσκολη χρονική περίοδος (1522-1912) δεν εμπόδισε τους Δωδεκανήσιους να βρίσκουν διέξοδο στις διάφορες συγκεντρώσεις όπου πραγματοποιούνταν απαγγελίες ασμάτων και διηγήσεις παραμυθιών διατηρώντας την βυζαντινή παράδοση και προσαρμόζοντάς την στην νεοελληνική γλώσσα και στην τοπική διάλεκτο. Τέλος, την περίοδο αυτή στην ελληνική μουσική παράδοση εντάχθηκαν οι αμανέδες αλλά και άλλες μελωδίες και μπαλάντες που προήλθαν από τα Μικρασιατικά παράλια.
Κατοχή
Την περίοδο της Ιταλογερμανικής κατοχής (1912-1945) η κατάσταση δυσχεραίνεται αφού όλα «τα πλάκωνε η φοβέρα και τα σκίαζε η σκλαβιά». Ωστόσο, το Δωδεκανησιακό στοιχείο συνέχισε με διάφορους τρόπους να διατηρεί τις παραδόσεις του όποτε αυτό ήταν δυνατόν.
Παραδοσιακό τραγούδι
Στα Δωδεκάνησα εντοπίζουμε ένα πλήθος από εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παραλλαγές τόσο σε ακριτικά (βυζαντινά επικά τραγούδια) όσο και σε παραλογές (βυζαντινές μακροσκελείς διηγηματικές μπαλάντες, μ' έντονα δραματικό περιεχόμενο και θεατρικά στοιχεία που παραπέμπουν στο αρχαίο δράμα). Στα κείμενα των τραγουδιών αυτών η φιλολογική έρευνα εντοπίζει τις απαρχές του νεότερου δημοτικού τραγουδιού. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι ο Ελβετός φιλέλληνας, φιλόλογος και µουσικολόγος Samuel Baud-Bovy, λάτρης των Δωδεκανήσων, κατέγραψε ύστερα από ταξίδια σε δύο τόμους το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο των νησιών αυτών. Το έργο του περιλαμβάνει εκδηλώσεις του λαού µας, τραγούδια του γάµου, νανουρίσµατα, της κούνιας, του κουκουµά, µοιρολόγια, καληµερίστικα, θρησκευτικά, κάλαντα, µαντινάδες, χορευτικά, σατιρικά, τραγούδια του χερόµυλου, πολύστιχα κ.α.
Παραδοσιακοί χοροί Σύμης
Ο χασάπικος, ο ζερβός, ο σέρβικος, ο ζεϊμπέκικος καρσιλαμάς, ο βουβάτος, η σούστα και ο πανελλήνιος καλαματιανός είναι χαρακτηριστικοί χοροί της Σύμης και γενικότερα του νησιωτικού συμπλέγματος. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η «ελαφράδα» που παρατηρείται στην εκτέλεση των κινήσεων, η χρησιμοποίηση του «σουσταρίσματος» που γίνεται στα γόνατα, τα πηδήματα των πρωτοχορευτών που γίνονται χαμηλά και παράλληλα προς το έδαφος και η γενικότερα παρατηρούμενη ποικιλία στην έκφραση.
Συρτός
Χορευτές και χορεύτριες, τοποθετημένοι εναλλάξ, σχηματίζουν κύκλο ανοικτό με μέτωπο προς το κέντρο. Τα χέρια συνδέονται από τις παλάμες, με τους αγκώνες λυγισμένους. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή, ο χορός αποτελείται από δύο στροφές. Τέλος, υπάρχουν επιπλέον διάφοροι τύποι συρτών.
Ζερβόδεξος
Η ονομασία του προέρχεται από τη φορά με την οποία χορεύουν οι χορευτές, που εναλλάσσεται πότε προς τα δεξιά και πότε προς τα αριστερά (ζερβά). Ξεκινώντας, πηγαίνουν προς τα δεξιά, πιασμένοι όπως τη σούστα, ο ένας δίπλα από τον άλλον. Όταν ο ρυθμός της μουσικής αλλάξει, τότε αλλάζουν φορά και ο τελευταίος γίνεται πρώτος. Στον αργό ρυθμό πάνε ζερβά και στον γρήγορο, δεξιά.
Σούστα
Αποτελεί τον πιο διαδεδομένο χορό στο νησί. Αποτελείται από 6 βασικά βήματα και χορεύεται σε όλα τα Δωδεκάνησα από άντρες και γυναίκες. Η λαβή των χεριών γίνεται σταυρωτά από τις παλάμες, ενώ αρχική θέση είναι η προσοχή. Το όνομα του χορού οφείλεται στο ιταλικό «susta» (ελατήριο) διότι κατά τη διάρκεια του χορού εκτελείται ένα «σουστάρισμα» του σώματος, οι χορευτές δηλαδή κάνουν ένα ανεβοκατέβασμα του σώματος. Αρχικά τον έλεγαν «πάνω» για να ξεχωρίζει από τον άλλο χορό του γάµου τον «κάτω» που έχει πιο αργό ρυθμό. Χαρακτηριστικό του είναι ότι είναι αντικριστός χορός με ήρεμο ρυθμό. Το χόρευαν ζευγαρωτά, χωρίς όμως να κυνηγά ο καβαλιέρος την ντάμα όπως στην Σύμη, έκανε μόνο στροφές γύρω της.
Ο χορός «Και πού 'σαι, και νά 'μια»
Πρόκειται για έναν παλιό διαχρονικό ομαδικό χορό της Σύμης. Χορεύεται σε όλες τις χαρούμενες εκδηλώσεις των γάμων, βαφτίσεων, επετείων, εθνικών και θρησκευτικών εορτών. Στη μέση του χορευτικού κύκλου ένα ζευγάρι γεροδεμένων νέων, γυναίκας και ανδρός, χορεύουν ιδιαίτερα με καμάρι, γλυκόγελο και με τα δάχτυλα των παλαμών να κάμει στράκες για να σαγηνεύει τον άντρα. Ο άντρας πάλι, για να τραβήξει και προσελκύσει το κορίτσι, δείχνει την αντρική του ζωηράδα και αντοχή στο χορό με τα ψηλά πηδήματά του, ανεμίζοντας τη μαύρη νησιώτικη βράκα και το κόκκινο, με τη μακριά φούντα, φέσι του, φαντάζοντας τάχα ότι έχασε την κοπέλα και μέσα στον στροβιλισμό και τα πηδήματά του φωνάζει:
- Και πού 'σαι;
- Και νά 'μαι, απαντά εκείνη, οπότε πλησιάζονται ακόμη περισσότερο, αλληλοκοιτάζονται ερωτικά για να πάρει νέες δυνάμεις ο νεαρός να πετάξει ακόμα πιο ψηλά, κάμνονας τσαλίμια για να την εντυπωσιάσει.
Η διάρκεια του χορού είναι ατέλειωτη και γι’ αυτό πολύ κουραστική, ιδίως για τον άντρα. Από εδώ εκτιμάται άλλωστε η αντοχή και η δύναμή του.
Υπάρχει όμως και το λεγόμενο κόψιμο, κατά το οποίο όταν ένας από το πλήθος των χορευτών συνειδητοποιήσει ότι ο τιμητικός χορευτής έχει κουραστεί αρκετά, φεύγει από το χορευτικό γύρο και πηγαίνει με χορευτικά βήματα, κρατώντας στα χέρια του τεντωμένο ένα μαντήλι, αντικαθιστώντας τον πρώτο χορευτή, ο οποίος αποχωρεί.
Ο χασάπικος, ο ζερβός, ο σέρβικος, ο ζεϊμπέκικος καρσιλαμάς, ο βουβάτος, η σούστα και ο πανελλήνιος καλαματιανός είναι χαρακτηριστικοί χοροί της Σύμης και γενικότερα του νησιωτικού συμπλέγματος. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η «ελαφράδα» που παρατηρείται στην εκτέλεση των κινήσεων, η χρησιμοποίηση του «σουσταρίσματος» που γίνεται στα γόνατα, τα πηδήματα των πρωτοχορευτών που γίνονται χαμηλά και παράλληλα προς το έδαφος και η γενικότερα παρατηρούμενη ποικιλία στην έκφραση.
Συρτός
Χορευτές και χορεύτριες, τοποθετημένοι εναλλάξ, σχηματίζουν κύκλο ανοικτό με μέτωπο προς το κέντρο. Τα χέρια συνδέονται από τις παλάμες, με τους αγκώνες λυγισμένους. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή, ο χορός αποτελείται από δύο στροφές. Τέλος, υπάρχουν επιπλέον διάφοροι τύποι συρτών.
Ζερβόδεξος
Η ονομασία του προέρχεται από τη φορά με την οποία χορεύουν οι χορευτές, που εναλλάσσεται πότε προς τα δεξιά και πότε προς τα αριστερά (ζερβά). Ξεκινώντας, πηγαίνουν προς τα δεξιά, πιασμένοι όπως τη σούστα, ο ένας δίπλα από τον άλλον. Όταν ο ρυθμός της μουσικής αλλάξει, τότε αλλάζουν φορά και ο τελευταίος γίνεται πρώτος. Στον αργό ρυθμό πάνε ζερβά και στον γρήγορο, δεξιά.
Σούστα
Αποτελεί τον πιο διαδεδομένο χορό στο νησί. Αποτελείται από 6 βασικά βήματα και χορεύεται σε όλα τα Δωδεκάνησα από άντρες και γυναίκες. Η λαβή των χεριών γίνεται σταυρωτά από τις παλάμες, ενώ αρχική θέση είναι η προσοχή. Το όνομα του χορού οφείλεται στο ιταλικό «susta» (ελατήριο) διότι κατά τη διάρκεια του χορού εκτελείται ένα «σουστάρισμα» του σώματος, οι χορευτές δηλαδή κάνουν ένα ανεβοκατέβασμα του σώματος. Αρχικά τον έλεγαν «πάνω» για να ξεχωρίζει από τον άλλο χορό του γάµου τον «κάτω» που έχει πιο αργό ρυθμό. Χαρακτηριστικό του είναι ότι είναι αντικριστός χορός με ήρεμο ρυθμό. Το χόρευαν ζευγαρωτά, χωρίς όμως να κυνηγά ο καβαλιέρος την ντάμα όπως στην Σύμη, έκανε μόνο στροφές γύρω της.
Ο χορός «Και πού 'σαι, και νά 'μια»
Πρόκειται για έναν παλιό διαχρονικό ομαδικό χορό της Σύμης. Χορεύεται σε όλες τις χαρούμενες εκδηλώσεις των γάμων, βαφτίσεων, επετείων, εθνικών και θρησκευτικών εορτών. Στη μέση του χορευτικού κύκλου ένα ζευγάρι γεροδεμένων νέων, γυναίκας και ανδρός, χορεύουν ιδιαίτερα με καμάρι, γλυκόγελο και με τα δάχτυλα των παλαμών να κάμει στράκες για να σαγηνεύει τον άντρα. Ο άντρας πάλι, για να τραβήξει και προσελκύσει το κορίτσι, δείχνει την αντρική του ζωηράδα και αντοχή στο χορό με τα ψηλά πηδήματά του, ανεμίζοντας τη μαύρη νησιώτικη βράκα και το κόκκινο, με τη μακριά φούντα, φέσι του, φαντάζοντας τάχα ότι έχασε την κοπέλα και μέσα στον στροβιλισμό και τα πηδήματά του φωνάζει:
- Και πού 'σαι;
- Και νά 'μαι, απαντά εκείνη, οπότε πλησιάζονται ακόμη περισσότερο, αλληλοκοιτάζονται ερωτικά για να πάρει νέες δυνάμεις ο νεαρός να πετάξει ακόμα πιο ψηλά, κάμνονας τσαλίμια για να την εντυπωσιάσει.
Η διάρκεια του χορού είναι ατέλειωτη και γι’ αυτό πολύ κουραστική, ιδίως για τον άντρα. Από εδώ εκτιμάται άλλωστε η αντοχή και η δύναμή του.
Υπάρχει όμως και το λεγόμενο κόψιμο, κατά το οποίο όταν ένας από το πλήθος των χορευτών συνειδητοποιήσει ότι ο τιμητικός χορευτής έχει κουραστεί αρκετά, φεύγει από το χορευτικό γύρο και πηγαίνει με χορευτικά βήματα, κρατώντας στα χέρια του τεντωμένο ένα μαντήλι, αντικαθιστώντας τον πρώτο χορευτή, ο οποίος αποχωρεί.
