Τα Επτάνησα έχουν μεγάλη παραδοσιακή μουσική παράδοση που αποτελεί μέρος της ευρύτερης και πλούσιας μουσικής των κληρονομιάς. Δέχθηκε νωρίτερα από όλες τις άλλες περιοχές της Ελλάδας την Ευρωπαϊκή επιρροή στη μουσική. Ταυτόχρονα, υπήρξαν μία από τις σημαντικότερες διόδους εισαγωγής των ευρωπαϊκών ιδεών και της δυτικής μουσικής στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα πρώτα γνωστά δείγματα επώνυμης μουσικής στην νεοελληνική ιστορία προέρχονται από τα Εφτάνησα.
Ιστορία της Επτανησιακής μουσικής
Αρχαιότητα
Από την αρχαιότητα τα Επτάνησα διατηρούν μια πλούσια και συνεχή μουσική παράδοση. Για παράδειγμα, στην Οδύσσεια ο Όμηρος αναφέρει τον εξαίσιο αοιδό Δημόδοκο, ο οποίος τραγούδησε προς τιμήν του Οδυσσέα στο δείπνο που ετοίμασε γι' αυτόν ο βασιλιάς Αλκίνοος.
Ενετοκρατία
Ως γνωστόν τα Επτάνησα δεν γνώρισαν την τουρκική κατοχή. Γνώρισαν όμως την ενετική και την αγγλική. Έτσι, τα νησιά του Ιονίου ανέπτυξαν τα ευρωπαϊκά μουσικά ρεύματα. Ό,τι συνέβαινε στις μεγάλες ιταλικές πόλεις, μετά από λίγο μεταβιβαζόταν και στα νησιά. Βέβαια εκτός της μουσικής και τα άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα περνούσαν το Ιόνιο και έμπαιναν στα σαλόνια των αστών των πόλεων των νησιών. Στη συνέχεια, η μουσική των αστών πέρασε και στον απλό κόσμο και έτσι όλα τα νησιά πια ζούσαν με αυτή τη μουσική.
Στα νησιά του Ιονίου αναπτύχθηκαν οι συμφωνικές ορχήστρες, οι μαντολινάτες και οι χορωδίες, γιατί είδος έκφρασης των νησιών ήταν η όπερα, η καντσονέττα, το ιταλικό bel canto, η χορωδιακή μουσική και η μαντολινάτα. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η Λευκάδα, στα χωριά της οποίας είχε αναπτυχθεί κυρίως το παραδοσιακό κλαρίνο, λόγω της μικρής απόστασης που τη χώριζε από τη Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο.
Παράλληλα, παρουσιάζονται στα τρία μεγάλα νησιά –Κέρκυρα, Κεφαλονιά και Ζάκυνθο- λυρικά θέατρα. Οι πρώτοι επτανήσιοι συνθέτες γράφουν πρώτα όπερα και μετά άλλα είδη μουσικής. Μάλιστα το λυρικό θέατρο της Κέρκυρας, το San Giacomo, είναι διάσημο σε διεθνή κλίμακα.
Νεότερα χρόνια
Τα πρώτα γνωστά δείγματα επώνυμης κοσμικής μουσικής της νεοελληνικής ιστορίας προέρχονται από τα Επτάνησα. Από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να ιδρύονται Φιλαρμονικές Εταιρείες - αρχικά από Ιταλούς - στην Ζάκυνθο, την Κεφαλλονιά και την Κέρκυρα, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην μουσική εκπαίδευση των κατοίκων των Ιονίων νήσων, σύμφωνα με τα ιταλικά πρότυπα.
Αρχαιότητα
Από την αρχαιότητα τα Επτάνησα διατηρούν μια πλούσια και συνεχή μουσική παράδοση. Για παράδειγμα, στην Οδύσσεια ο Όμηρος αναφέρει τον εξαίσιο αοιδό Δημόδοκο, ο οποίος τραγούδησε προς τιμήν του Οδυσσέα στο δείπνο που ετοίμασε γι' αυτόν ο βασιλιάς Αλκίνοος.
Ενετοκρατία
Ως γνωστόν τα Επτάνησα δεν γνώρισαν την τουρκική κατοχή. Γνώρισαν όμως την ενετική και την αγγλική. Έτσι, τα νησιά του Ιονίου ανέπτυξαν τα ευρωπαϊκά μουσικά ρεύματα. Ό,τι συνέβαινε στις μεγάλες ιταλικές πόλεις, μετά από λίγο μεταβιβαζόταν και στα νησιά. Βέβαια εκτός της μουσικής και τα άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα περνούσαν το Ιόνιο και έμπαιναν στα σαλόνια των αστών των πόλεων των νησιών. Στη συνέχεια, η μουσική των αστών πέρασε και στον απλό κόσμο και έτσι όλα τα νησιά πια ζούσαν με αυτή τη μουσική.
Στα νησιά του Ιονίου αναπτύχθηκαν οι συμφωνικές ορχήστρες, οι μαντολινάτες και οι χορωδίες, γιατί είδος έκφρασης των νησιών ήταν η όπερα, η καντσονέττα, το ιταλικό bel canto, η χορωδιακή μουσική και η μαντολινάτα. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η Λευκάδα, στα χωριά της οποίας είχε αναπτυχθεί κυρίως το παραδοσιακό κλαρίνο, λόγω της μικρής απόστασης που τη χώριζε από τη Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο.
Παράλληλα, παρουσιάζονται στα τρία μεγάλα νησιά –Κέρκυρα, Κεφαλονιά και Ζάκυνθο- λυρικά θέατρα. Οι πρώτοι επτανήσιοι συνθέτες γράφουν πρώτα όπερα και μετά άλλα είδη μουσικής. Μάλιστα το λυρικό θέατρο της Κέρκυρας, το San Giacomo, είναι διάσημο σε διεθνή κλίμακα.
Νεότερα χρόνια
Τα πρώτα γνωστά δείγματα επώνυμης κοσμικής μουσικής της νεοελληνικής ιστορίας προέρχονται από τα Επτάνησα. Από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να ιδρύονται Φιλαρμονικές Εταιρείες - αρχικά από Ιταλούς - στην Ζάκυνθο, την Κεφαλλονιά και την Κέρκυρα, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην μουσική εκπαίδευση των κατοίκων των Ιονίων νήσων, σύμφωνα με τα ιταλικά πρότυπα.
Το τραγούδι στα Επτάνησα
Χαρακτηριστικό είδος της εφτανησιώτικης μουσικής είναι οι καντάδες και οι αρέκιες. Οι αρέκιες, που η ονομασία τους προέρχεται από την ιταλική λέξη a orecchio είναι λαϊκά τραγούδια που συναντιώνται σε όλα τα νησιά του Ιονίου. Η αρμονία τους είναι κάπως περίεργη. Ξεκινούν με μια φωνή και στη συνέχεια συμπληρώνεται από τις άλλες φωνές. Συνήθως οι αρέκιες τραγούδιονται και χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων. Οι καντάδες είναι το πιο αγαπημένο είδος της εφτανησιώτικης παραδοσιακής μουσικής. Τραγούδια νοσταλγικά με στίχους ρομαντικούς, που εξωτερικεύουν ένα βαθύτερο αίσθημα και με μια γλυκιά μελωδία η οποία προξενεί ιδιαίτερη συγκίνηση. Συνήθως οι καντάδες συνοδεύονται από μαντολινάτα.
Οι χοροί των Επτανήσων
Βασικότεροι χοροί της είναι ο συρτός, ο τσάμικος, χοροί τύπου στα τρία, ο σταυρωτός, ο τοπικός μπάλλος, ο Αη Γιώργης, ο Μέρμηγκας, ο Τσιριγώτικος και γενικά διμερείς χοροί με το πρώτο μέρος τους δομημένο σε ρυθμό 4/8 και το δεύτερο στα 2/4 και σε γοργότερο τέμπο. Αναλυτικότερα:
Μπάλος Λευκάδας
Χορός κυκλικός, μικτός. Χορεύεται μόνο με τη συνοδεία οργάνων. Η λαβή στο πρώτο μέρος είναι με λυγισμένους αγκώνες όπως στο συρτό, ενώ στο δεύτερο μέρος που χορεύεται ελεύθερα. Οι γυναίκες έχουν τα χέρια στη μέση και οι άντρες πίσω στη πλάτη στο ύψος της μέσης. Παρατηρούμε ότι το δεύτερο μέρος θυμίζει δυτικότροπο χορό σε ό,τι αφορά το στήσιμο του χορευτή αποδεικνύοντας την παλαιότητα του χορού.
Αη Γιώργης
Χορεύεται στην Κέρκυρα από γυναίκες που κρατούν μεγάλα μαντήλια, τα οποία μετακινούν δεξιά και αριστερά όταν σταυρώνουν αντίστοιχα τα πόδια. Οφείλει την ονομασία του στα λόγια του τραγουδιού τα οποία τον συνοδεύουν:
« Κάτω στον Άη Γιώργη στο κρύο το νερό
σκοτώσαν τον Γιαννάκη τον ακριβό υιό…»
Κερκυραϊκός
Η αλλιώς ρούγα είναι κερκυραϊκός χορός και χαρακτηρίζεται από ελαφράδα, χάρη και έντονο λυρικό στοιχείο. Χορεύεται σε ζευγάρια που έχουν μέτωπο προς τη φορά του χορού. Μπροστά από τα ζευγάρια και σε απόσταση 2-3 μέτρων μπαίνει ο πρωτοχορευτής ή ζευγάρι πρωτοχορευτών με την πλάτη προς τη φορά του χορού. Ο κορυφαίος εκτελεί όλα τα βήματα με την πλάτη στραμένη προς τη φορά. Ποικίλει τον χορό με βήματα σταυρωτά, στροφές, καθίσματα και τον αρχίζει από το αριστερό πόδι.
Μηλιά
Πρόκειται για γυναικείο χορό που σήμερα έχει καθιερωθεί να χορεύεται και από άνδρες. Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Λευκάδας και έχει πάρει το όνομά του από τα λόγια του τραγουδιού με το οποίο χορεύεται. Είναι ο χορός που συνηθίζεται να χορεύεται σε ώρες χαράς και κεφιού.
Χαρακτηριστικό είδος της εφτανησιώτικης μουσικής είναι οι καντάδες και οι αρέκιες. Οι αρέκιες, που η ονομασία τους προέρχεται από την ιταλική λέξη a orecchio είναι λαϊκά τραγούδια που συναντιώνται σε όλα τα νησιά του Ιονίου. Η αρμονία τους είναι κάπως περίεργη. Ξεκινούν με μια φωνή και στη συνέχεια συμπληρώνεται από τις άλλες φωνές. Συνήθως οι αρέκιες τραγούδιονται και χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων. Οι καντάδες είναι το πιο αγαπημένο είδος της εφτανησιώτικης παραδοσιακής μουσικής. Τραγούδια νοσταλγικά με στίχους ρομαντικούς, που εξωτερικεύουν ένα βαθύτερο αίσθημα και με μια γλυκιά μελωδία η οποία προξενεί ιδιαίτερη συγκίνηση. Συνήθως οι καντάδες συνοδεύονται από μαντολινάτα.
Οι χοροί των Επτανήσων
Βασικότεροι χοροί της είναι ο συρτός, ο τσάμικος, χοροί τύπου στα τρία, ο σταυρωτός, ο τοπικός μπάλλος, ο Αη Γιώργης, ο Μέρμηγκας, ο Τσιριγώτικος και γενικά διμερείς χοροί με το πρώτο μέρος τους δομημένο σε ρυθμό 4/8 και το δεύτερο στα 2/4 και σε γοργότερο τέμπο. Αναλυτικότερα:
Μπάλος Λευκάδας
Χορός κυκλικός, μικτός. Χορεύεται μόνο με τη συνοδεία οργάνων. Η λαβή στο πρώτο μέρος είναι με λυγισμένους αγκώνες όπως στο συρτό, ενώ στο δεύτερο μέρος που χορεύεται ελεύθερα. Οι γυναίκες έχουν τα χέρια στη μέση και οι άντρες πίσω στη πλάτη στο ύψος της μέσης. Παρατηρούμε ότι το δεύτερο μέρος θυμίζει δυτικότροπο χορό σε ό,τι αφορά το στήσιμο του χορευτή αποδεικνύοντας την παλαιότητα του χορού.
Αη Γιώργης
Χορεύεται στην Κέρκυρα από γυναίκες που κρατούν μεγάλα μαντήλια, τα οποία μετακινούν δεξιά και αριστερά όταν σταυρώνουν αντίστοιχα τα πόδια. Οφείλει την ονομασία του στα λόγια του τραγουδιού τα οποία τον συνοδεύουν:
« Κάτω στον Άη Γιώργη στο κρύο το νερό
σκοτώσαν τον Γιαννάκη τον ακριβό υιό…»
Κερκυραϊκός
Η αλλιώς ρούγα είναι κερκυραϊκός χορός και χαρακτηρίζεται από ελαφράδα, χάρη και έντονο λυρικό στοιχείο. Χορεύεται σε ζευγάρια που έχουν μέτωπο προς τη φορά του χορού. Μπροστά από τα ζευγάρια και σε απόσταση 2-3 μέτρων μπαίνει ο πρωτοχορευτής ή ζευγάρι πρωτοχορευτών με την πλάτη προς τη φορά του χορού. Ο κορυφαίος εκτελεί όλα τα βήματα με την πλάτη στραμένη προς τη φορά. Ποικίλει τον χορό με βήματα σταυρωτά, στροφές, καθίσματα και τον αρχίζει από το αριστερό πόδι.
Μηλιά
Πρόκειται για γυναικείο χορό που σήμερα έχει καθιερωθεί να χορεύεται και από άνδρες. Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Λευκάδας και έχει πάρει το όνομά του από τα λόγια του τραγουδιού με το οποίο χορεύεται. Είναι ο χορός που συνηθίζεται να χορεύεται σε ώρες χαράς και κεφιού.
Μουσικοί Δημιουργοί
Η Επτανησιακή μουσική Σχολή είναι η πρώτη «μουσική σχολή» στην Ελλάδα που επηρεάστηκε από την μουσική που είχε αναπτυχθεί στην δύση. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της επτανησιακής σχολής ήταν ο Νικόλαος Μάντζαρος, που μελοποίησε τον Ύμνο εις την Ελευθερία του Δ. Σολωμού, ο Σπύρος Σαμάρας, ο Παύλος Καρρέρ και ο Σπύρος Ξύνδας.
Νικόλαος Μάντζαρος
(1795 –1872). Ο συνθέτης του Εθνικού μας Ύμνου και ιδρυτής της μουσικής Επτανησιακής Σχολής, θεωρείται από τους ανθρώπους που έβαλαν τα θεμέλια για την ελληνική έντεχνη μουσική. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα από εύπορη οικογένεια ευγενών γαιοκτημόνων. Από πολύ μικρή ηλικία έδειξε ενδιαφέρον για τη μουσική και την ενασχόληση με μουσικά όργανα. Έδινε δωρεάν μαθήματα θεωρίας και μουσικής και ίδρυσε την Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας το 1840 της οποίας έγινε και ισόβιος καλλιτεχνικός διευθυντής. Το έργο του, χαμένο σε μεγάλο ποσοστό, παραμένει διασκορπισμένο, αταξινόμητο, ανέκδοτο και ανηχογράφητο.
Σπυρίδων Ξύνδας
(1814 – 1896). Κερκυραίος μουσουργός και κιθαριστής. Προερχόταν από πλούσια οικογένεια. Ξεκίνησε τις μουσικές του σπουδές σε νεαρή ηλικία, με μαθήματα στη θεωρία της μουσικής και με δάσκαλό του τον συνθέτη Νικόλαο Χαλικιόπουλο-Μάντζαρο. Έμεινε στην ιστορία της νεοελληνικής κλασικής μουσικής με τον «Υποψήφιο Βουλευτή», την πρώτη όπερα από Έλληνα συνθέτη πάνω σε ελληνικό λιμπρέτο του Ιωάννη Ρινόπουλου. Ο Ξύνδας πέθανε πάμπτωχος και τυφλός στην Αθήνα το 1896. Πολλά από τα έργα του πιστεύεται ότι χάθηκαν στο βομβαρδισμό της Κέρκυρας κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σπυρίδων - Φιλίσκος Σαμάρας
( 1861 - 1917). Κερκυραίος, διακεκριμένος, Έλληνας μουσουργός, ειδικότερα στο χώρο της όπερας. Ήταν ο πρώτος έλληνας συνθέτης με διεθνή καριέρα. Η επιτυχία και το ταλέντο του Σαμάρα ήταν αξιοθαύμαστα και οι κριτικοί τέχνης τον κατέταξαν στους κύριους εκπροσώπους του «αληθινού ή ρεαλισμού» (verismo). Είναι γνωστός για τη μελοποίηση του ποιήματος του Κωστή Παλαμά «Αρχαίο Πνεύμα Αθάνατο», που εκτελέσθηκε στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 1896 από Ορχήστρα και Χορωδία 400 ατόμων. Πέθανε σε ηλικία 56 ετών.
Η Επτανησιακή μουσική Σχολή είναι η πρώτη «μουσική σχολή» στην Ελλάδα που επηρεάστηκε από την μουσική που είχε αναπτυχθεί στην δύση. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της επτανησιακής σχολής ήταν ο Νικόλαος Μάντζαρος, που μελοποίησε τον Ύμνο εις την Ελευθερία του Δ. Σολωμού, ο Σπύρος Σαμάρας, ο Παύλος Καρρέρ και ο Σπύρος Ξύνδας.
Νικόλαος Μάντζαρος
(1795 –1872). Ο συνθέτης του Εθνικού μας Ύμνου και ιδρυτής της μουσικής Επτανησιακής Σχολής, θεωρείται από τους ανθρώπους που έβαλαν τα θεμέλια για την ελληνική έντεχνη μουσική. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα από εύπορη οικογένεια ευγενών γαιοκτημόνων. Από πολύ μικρή ηλικία έδειξε ενδιαφέρον για τη μουσική και την ενασχόληση με μουσικά όργανα. Έδινε δωρεάν μαθήματα θεωρίας και μουσικής και ίδρυσε την Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας το 1840 της οποίας έγινε και ισόβιος καλλιτεχνικός διευθυντής. Το έργο του, χαμένο σε μεγάλο ποσοστό, παραμένει διασκορπισμένο, αταξινόμητο, ανέκδοτο και ανηχογράφητο.
Σπυρίδων Ξύνδας
(1814 – 1896). Κερκυραίος μουσουργός και κιθαριστής. Προερχόταν από πλούσια οικογένεια. Ξεκίνησε τις μουσικές του σπουδές σε νεαρή ηλικία, με μαθήματα στη θεωρία της μουσικής και με δάσκαλό του τον συνθέτη Νικόλαο Χαλικιόπουλο-Μάντζαρο. Έμεινε στην ιστορία της νεοελληνικής κλασικής μουσικής με τον «Υποψήφιο Βουλευτή», την πρώτη όπερα από Έλληνα συνθέτη πάνω σε ελληνικό λιμπρέτο του Ιωάννη Ρινόπουλου. Ο Ξύνδας πέθανε πάμπτωχος και τυφλός στην Αθήνα το 1896. Πολλά από τα έργα του πιστεύεται ότι χάθηκαν στο βομβαρδισμό της Κέρκυρας κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σπυρίδων - Φιλίσκος Σαμάρας
( 1861 - 1917). Κερκυραίος, διακεκριμένος, Έλληνας μουσουργός, ειδικότερα στο χώρο της όπερας. Ήταν ο πρώτος έλληνας συνθέτης με διεθνή καριέρα. Η επιτυχία και το ταλέντο του Σαμάρα ήταν αξιοθαύμαστα και οι κριτικοί τέχνης τον κατέταξαν στους κύριους εκπροσώπους του «αληθινού ή ρεαλισμού» (verismo). Είναι γνωστός για τη μελοποίηση του ποιήματος του Κωστή Παλαμά «Αρχαίο Πνεύμα Αθάνατο», που εκτελέσθηκε στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 1896 από Ορχήστρα και Χορωδία 400 ατόμων. Πέθανε σε ηλικία 56 ετών.
