Η καθημερινότητα των Κυθήριων ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τις τέχνες. Το νησί έχει να επιδείξει πλούσια παράδοση στη μουσική, το τραγούδι και το χορό. Κρητικές και επτανησιακές επιρροές διαμορφώνουν την κυθηραϊκή παράδοση.
Ιστορία
Τουρκοκρατία
Ο επτανησιακός πολιτισμός, υπό τον τουρκικό ζυγό, αναπτύχθηκε την ώρα που το τουρκοκρατούμενο έθνος βρισκόταν κάτω από πυκνό σκότος αμάθειας. Ο πολιτισμός αυτός αποτυπώθηκε κυρίως στην επτανησιακή λογοτεχνία, ζωγραφική και μουσική. Η επτανησιακή καντάδα, που διαφέρει τελείως από τα δημοτικά τραγούδια της υπόλοιπης Ελλάδας, χρωστά τη δομή της μελωδίας της στις ιταλικές επιδράσεις. Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ήταν ανύπαρκτη κάθε μουσική δραστηριότητα. Ωστόσο, εδώ εμφανίστηκε η πρώτη ελληνική έντεχνη μουσική και δημιούργησε παράδοση, πάνω στην οποία στηρίχτηκε αργότερα η νεοελληνική μουσική.
Αγγλοκρατία
Επί Αγγλοκρατίας, τα κύρια μέσα ψυχαγωγίας ήταν οι αποσπερίδες με παιχνίδια, παραμύθια, χορούς και τραγούδια. Συχνά σε αυτές τις συναντήσεις διαβάζονταν τα συναξάρια των αγίων και ο Ερωτόκριτος. Επίσης, τα έθιμα της Αποκριάς είναι από τις πιο παλιές παραδόσεις της Ελλάδας αφού στην ουσία αποτελούν αναβίωση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Η αποκριάτικη ατμόσφαιρα, τα τραγούδια και οι χοροί έχουν χαρακτήρα σκωπτικό και εύθυμο.
Κυθηραϊκό τραγούδι
Το κυθηραϊκό τραγούδι περιλαμβάνει ερωτικό στίχο, χαρούμενη μελωδία και ζωηρό χορό. Η μουσική βασίζεται στον ποιητικό έμμετρο στοίχο και σχετίζεται με τη θρησκεία, τη βυζαντινή μουσική, τις ενετικές και κρητικές επιρροές. Έτσι τα περισσότερα τραγούδια έχουν μέτρο 2/4, 3/4. Τα όργανα που χρησιμοποιούνται στην κυθηραϊκή μουσική είναι το λαούτο και το βιολί. Υπάρχουν πολλά τραγούδια, με μελωδία, ποικιλία και καλύπτουν σχεδόν όλα τα είδη του δημοτικού τραγουδιού. Υπάρχει όμως απουσία του ιστορικού τραγουδιού που συναντάμε στα Επτάνησα. Έχουμε ακριτικά όπως ο «Αϊ- Γιώργης», θρησκευτικά όπως το απολυτίκιο της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας και το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός». Το τραγούδι «Νυφικός σκοπός» έχει γνήσιο τοπικό χρώμα και τραγουδιέται και σήμερα στους γάμους με ευχές και επαινετικά δίστιχα προς το αντρόγυνο (Σκοτίδα, 2016).Τέλος υπάρχει ποικιλία τραγουδιών με δίστιχα ή τετράστιχα για την αγάπη και την ξενιτιά.
Τουρκοκρατία
Ο επτανησιακός πολιτισμός, υπό τον τουρκικό ζυγό, αναπτύχθηκε την ώρα που το τουρκοκρατούμενο έθνος βρισκόταν κάτω από πυκνό σκότος αμάθειας. Ο πολιτισμός αυτός αποτυπώθηκε κυρίως στην επτανησιακή λογοτεχνία, ζωγραφική και μουσική. Η επτανησιακή καντάδα, που διαφέρει τελείως από τα δημοτικά τραγούδια της υπόλοιπης Ελλάδας, χρωστά τη δομή της μελωδίας της στις ιταλικές επιδράσεις. Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ήταν ανύπαρκτη κάθε μουσική δραστηριότητα. Ωστόσο, εδώ εμφανίστηκε η πρώτη ελληνική έντεχνη μουσική και δημιούργησε παράδοση, πάνω στην οποία στηρίχτηκε αργότερα η νεοελληνική μουσική.
Αγγλοκρατία
Επί Αγγλοκρατίας, τα κύρια μέσα ψυχαγωγίας ήταν οι αποσπερίδες με παιχνίδια, παραμύθια, χορούς και τραγούδια. Συχνά σε αυτές τις συναντήσεις διαβάζονταν τα συναξάρια των αγίων και ο Ερωτόκριτος. Επίσης, τα έθιμα της Αποκριάς είναι από τις πιο παλιές παραδόσεις της Ελλάδας αφού στην ουσία αποτελούν αναβίωση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Η αποκριάτικη ατμόσφαιρα, τα τραγούδια και οι χοροί έχουν χαρακτήρα σκωπτικό και εύθυμο.
Κυθηραϊκό τραγούδι
Το κυθηραϊκό τραγούδι περιλαμβάνει ερωτικό στίχο, χαρούμενη μελωδία και ζωηρό χορό. Η μουσική βασίζεται στον ποιητικό έμμετρο στοίχο και σχετίζεται με τη θρησκεία, τη βυζαντινή μουσική, τις ενετικές και κρητικές επιρροές. Έτσι τα περισσότερα τραγούδια έχουν μέτρο 2/4, 3/4. Τα όργανα που χρησιμοποιούνται στην κυθηραϊκή μουσική είναι το λαούτο και το βιολί. Υπάρχουν πολλά τραγούδια, με μελωδία, ποικιλία και καλύπτουν σχεδόν όλα τα είδη του δημοτικού τραγουδιού. Υπάρχει όμως απουσία του ιστορικού τραγουδιού που συναντάμε στα Επτάνησα. Έχουμε ακριτικά όπως ο «Αϊ- Γιώργης», θρησκευτικά όπως το απολυτίκιο της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας και το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός». Το τραγούδι «Νυφικός σκοπός» έχει γνήσιο τοπικό χρώμα και τραγουδιέται και σήμερα στους γάμους με ευχές και επαινετικά δίστιχα προς το αντρόγυνο (Σκοτίδα, 2016).Τέλος υπάρχει ποικιλία τραγουδιών με δίστιχα ή τετράστιχα για την αγάπη και την ξενιτιά.
Οι Κυθηραϊκοί Χοροί
Οι κυθηραϊκοί χοροί είναι ευχάριστοι, ζωηροί και μελωδικοί. Οι κινήσεις είναι ευλύγιστες, με διάφορες φιγούρες και παραλλαγές. Ξεκινούν συνήθως ήρεμα με αργούς ρυθμούς και καταλήγουν σε πιο γρήγορους, με πιο έντονες κινήσεις. Είναι χοροί συναισθηματικοί, με ανάλαφρο σήκωμα των ποδιών. Ο απλός και ο διπλός μπουρδάρης, ο συρτός «Παναγιώταινα», ο μπάλος, η σούστα, ο Άγιος Γιώργης, η βράχα, τα τριπόταμα, ο αργείτικος, ο χειμαριώτικος και σε μερικά χωριά ο πολίτικος είναι μερικοί από τους πιο γνωστούς χορούς των Κυθήρων. Οι ενδυμασίες είναι βράκες για τους άντρες και σπαλέτα για τις γυναίκες. Άλλοι χοροί είναι ο Γέρανος, ο Μεσαρίτικος, ο Καραβίτικος.
Τσιριγώτικος
Είναι γνωστός και με το όνομα Μπουρδάρικος, το οποίον επήρε από τη «μπούρδα», τη βράκα δηλαδή την οποίαν φορούν οι άνδρες και χορεύεται μόνο στα Κύθηρα. Αποτελείται από έξι βήματα που εκτελούνται με ισόχρονον ταχύν μάλλον ρυθμόν. Συνοδεύεται με το τραγούδι «Να χαμηλώναν ταβουνά, να 'βλεπα το Τσιρίγο...», σε ρυθμό 2/4.
Άη Γιώργης
Πρόκειται για ένα ακριτικό τραγούδι. «Κάτου στην άσπρη πέτρα και στο κρύο νερό, εκεί κείτεται ο Γιάννης, τ’ Ανδρονίκου ο γιος, κομμένος και σφαγμένος κι ανεγνώριστος….». Το τραγούδι αυτό το τραγουδούν και το χορεύουν στην Κέρκυρα και στα Κύθηρα. Στα Κύθηρα τον χορεύουν άνδρες και γυναίκες και η λαβή των χεριών είναι σταυρωτά. Ο χορός αρχίζει κυκλικός και στην πορεία οι χορευτές σχηματίζουν ζευγάρια, τα οποία χορεύουν ημικυκλικά το ένα πίσω από τ’ άλλο. Σε κάποιο βήμα του χορού ο κορμός των χορευτών γέρνει εμπρός.
Μπάλος
Είναι αντικρυστός χορός παντομίμας που εκφράζει την ερωτική έλξη, γι’ αυτό και είναι ένας χορός χωρίς απότομες κινήσεις, ενώ υπάρχει αρκετή ελευθερία όσο αφορά τόσο στις κινήσεις όσο και στις φιγούρες. Είναι δημοτικός χορός που δέχτηκε δυτικές επιδράσεις στα χρόνια της φραγκοκρατίας. Οι κινήσεις του χορού είναι κομψές και οι δύο χορευτές κρατούν μαντήλια. Ο καβαλιέρος κάνει διάφορες φιγούρες προσπαθώντας να σαγηνεύσει τη ντάμα του, ενώ εκείνη τον αποφεύγει κάνοντας νάζια.
Οι κυθηραϊκοί χοροί είναι ευχάριστοι, ζωηροί και μελωδικοί. Οι κινήσεις είναι ευλύγιστες, με διάφορες φιγούρες και παραλλαγές. Ξεκινούν συνήθως ήρεμα με αργούς ρυθμούς και καταλήγουν σε πιο γρήγορους, με πιο έντονες κινήσεις. Είναι χοροί συναισθηματικοί, με ανάλαφρο σήκωμα των ποδιών. Ο απλός και ο διπλός μπουρδάρης, ο συρτός «Παναγιώταινα», ο μπάλος, η σούστα, ο Άγιος Γιώργης, η βράχα, τα τριπόταμα, ο αργείτικος, ο χειμαριώτικος και σε μερικά χωριά ο πολίτικος είναι μερικοί από τους πιο γνωστούς χορούς των Κυθήρων. Οι ενδυμασίες είναι βράκες για τους άντρες και σπαλέτα για τις γυναίκες. Άλλοι χοροί είναι ο Γέρανος, ο Μεσαρίτικος, ο Καραβίτικος.
Τσιριγώτικος
Είναι γνωστός και με το όνομα Μπουρδάρικος, το οποίον επήρε από τη «μπούρδα», τη βράκα δηλαδή την οποίαν φορούν οι άνδρες και χορεύεται μόνο στα Κύθηρα. Αποτελείται από έξι βήματα που εκτελούνται με ισόχρονον ταχύν μάλλον ρυθμόν. Συνοδεύεται με το τραγούδι «Να χαμηλώναν ταβουνά, να 'βλεπα το Τσιρίγο...», σε ρυθμό 2/4.
Άη Γιώργης
Πρόκειται για ένα ακριτικό τραγούδι. «Κάτου στην άσπρη πέτρα και στο κρύο νερό, εκεί κείτεται ο Γιάννης, τ’ Ανδρονίκου ο γιος, κομμένος και σφαγμένος κι ανεγνώριστος….». Το τραγούδι αυτό το τραγουδούν και το χορεύουν στην Κέρκυρα και στα Κύθηρα. Στα Κύθηρα τον χορεύουν άνδρες και γυναίκες και η λαβή των χεριών είναι σταυρωτά. Ο χορός αρχίζει κυκλικός και στην πορεία οι χορευτές σχηματίζουν ζευγάρια, τα οποία χορεύουν ημικυκλικά το ένα πίσω από τ’ άλλο. Σε κάποιο βήμα του χορού ο κορμός των χορευτών γέρνει εμπρός.
Μπάλος
Είναι αντικρυστός χορός παντομίμας που εκφράζει την ερωτική έλξη, γι’ αυτό και είναι ένας χορός χωρίς απότομες κινήσεις, ενώ υπάρχει αρκετή ελευθερία όσο αφορά τόσο στις κινήσεις όσο και στις φιγούρες. Είναι δημοτικός χορός που δέχτηκε δυτικές επιδράσεις στα χρόνια της φραγκοκρατίας. Οι κινήσεις του χορού είναι κομψές και οι δύο χορευτές κρατούν μαντήλια. Ο καβαλιέρος κάνει διάφορες φιγούρες προσπαθώντας να σαγηνεύσει τη ντάμα του, ενώ εκείνη τον αποφεύγει κάνοντας νάζια.
Μουσικοί δημιουργοί
Τα Κύθηρα αποτελούν γενέτειρα πολλών καλλιτεχνών. Ένα αξέχαστο ντουέτο στην παραδοσιακή μουσική των Κυθηρων ήταν ο Παναγιώτης Στάθης-Βιζυρης απο το Κεραμουτό (βιολί) και ο Θοδωρής Κοντολέων-Ροδοκανάκης (λαούτο). Περιζήτητοι οργανοπαίκτες ήταν και ο Δημήτρης Κασιμάτης (Τζιμαρας) με τους συνεργατες του, τη γυναίκα του, το Γιαννη Στάθη-Σπιθεα και το Βικεντιο Κασιμάτη. Αξιόλογοι μουσικοί δημιουργοί από κάθε εποχή είναι και οι παρακάτω.
Φιλόξενος ο Κυθήριος
Διθυραμβοποιός αρχαίος ποιητής της κλασσικής εποχής, γεννήθηκε το 435 π.Χ. στα Κύθηρα και πέθανε το 380 π.Χ. στην Έφεσο. Το 423 π.Χ. περίπου αιχμαλωτίστηκε και πουλήθηκε σαν σκλάβος στην Αθήνα. Περίπου μια δεκαετία αργότερα απέκτησε την ελευθερία του και άρχισε να γράφει διθυράμβους. Εγκωμιαστικές αναφορές στον Κυθήριο ποιητή έχουν κάνει ο Πλούταρχος και ο Αντιφάνης (Φύλλης, 1999). Ο Φιλόξενος, σύμφωνα με το λεξικό Σούδα, έγραψε 24 διθυράμβους και ο Πλούταρχος στο έργο του «Περί μουσικής» τον μνημονεύει, μαζί με τον Τιμόθεο, ως σημαντικό και καινοτόμο δημιουργό, αν και από άλλους επικρίθηκαν για αυτές τους τις καινοτομίες. Το πιο γνωστό και αρτιότερα σωζόμενο έργο του ήταν ο «Κύκλωψ» ενώ αναφέρονται ακόμα ο «Υμέναιος», «Γενεαλογία των Αιακιδών μελικώς» και το «Δείπνον».
Στράτης Θεοδωρακάκης
Γεννήθηκε στον Πο¬ταμό το 1927 από μετανάστες γονείς από την Αυστραλία. Ο Στράτης δέχτηκε από μικρός καλλιτεχνικά ερεθίσματα. Η μουσική παιδεία του Στράτη συ¬μπληρώθηκε από τον Δημήτρη Νοταρά. Έτσι κι ο Στράτης έμαθε νότες και μαντολίνο. Υπήρξε έμπορος, ηθοποιός, μέλος της Εθνικής Αντίστασης αλλά και διακεκριμένος μαέστρος με ενεργό δράση για την πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου του. Ο Στράτης ακόμα και στις 12 Μαΐου του 2014, με α¬γέρωχο βήμα ήταν ο Μαέστρος της Φιλαρμονικής που συνόδευσε την Κάρα του Οσίου Θεοδώρου στον γύρω από το Προσκύνημα χώρο.
Νίκος Φατσέας
Γεννήθηκε στα Φατσάδικα των Κυθήρων το 1914. Υπήρξε διακεκριμμένος στιχουργός και συνεργάστηκε με τους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής του μεσοπολέμου και μετέπειτα. Έγραψε στίχους που μελοποιήθηκαν και εκτελέστηκαν από τους Μιχάλη Σουγιούλ, Νίκο Γούναρη, Μίμη Πλέσσα, Γιώργο Μουζάκη, Γιώργο Κατσαρό. Από τα πιο γνωστά τραγούδια του Νίκου Φατσέα είναι: «Γύρισε, σε περιμένω, γύρισε», «Για μας κελαηδούν τα πουλιά», «Τίποτε άσχημο δεν έχεις», «Απόψε τα μεσάνυχτα», «Σαν αγαπάς», «φταίνε τα μάτια σου».
Αττίκ
Το πραγματικό του όνομα ήταν Κλέων Τριανταφύλλου και ήταν συνθέτης, στιχουργός και ερμηνευτής των τραγουδιών του. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές του ελληνικού ελαφρού τραγουδιού στις αρχές του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν γιος της Εριθέλγης Ραπτάκη από τα Κύθηρα. Μεγάλωσε στην Αίγυπτο, όπου παρακολούθησε μαθήματα μουσικής. Το 1907 φτάνει στο Παρίσι, για να σπουδάσει πολιτικές και οικονομικές επιστήμες -ως συνέχεια των σπουδών του στη Νομική σχολή Αθηνών- όμως αποφασίζει να τις εγκαταλείψει γρήγορα για να γραφτεί στο Conservatoire de Paris. Στο Παρίσι θα εκδόσει περίπου 300 συνθέσεις, τραγούδια, μουσική για πιάνο, για οπερέτα, για μπαλέτο κ.α. και θα γίνει ιδιαίτερα γνωστός. Στην Αθήνα ο Αττίκ γνώρισε μεγάλη επιτυχία και η «Μάνδρα», το κέντρο που ίδρυσε το καλοκαίρι του 1930 και στο οποίο τραγουδούσε και έπαιζε μουσική, ήταν πάντα κατάμεστο. Στις 28 Αυγούστου του 1944, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν ακόμη υπό γερμανική κατοχή, ο Αττίκ στο δρόμο σκόνταψε πάνω σε ένα Γερμανό στρατιώτη. Αυτός εκνευρίστηκε τόσο πολύ που άρχισε να ξυλοκοπεί τον μικρόσωμο Αττίκ. Ο Αττίκ επέστρεψε αιμόφυρτος στο σπίτι του. Λίγους μήνες μετά αυτοκτόνησε παίρνοντας υπερβολική δόση υπνωτικών χαπιών.
Τα Κύθηρα αποτελούν γενέτειρα πολλών καλλιτεχνών. Ένα αξέχαστο ντουέτο στην παραδοσιακή μουσική των Κυθηρων ήταν ο Παναγιώτης Στάθης-Βιζυρης απο το Κεραμουτό (βιολί) και ο Θοδωρής Κοντολέων-Ροδοκανάκης (λαούτο). Περιζήτητοι οργανοπαίκτες ήταν και ο Δημήτρης Κασιμάτης (Τζιμαρας) με τους συνεργατες του, τη γυναίκα του, το Γιαννη Στάθη-Σπιθεα και το Βικεντιο Κασιμάτη. Αξιόλογοι μουσικοί δημιουργοί από κάθε εποχή είναι και οι παρακάτω.
Φιλόξενος ο Κυθήριος
Διθυραμβοποιός αρχαίος ποιητής της κλασσικής εποχής, γεννήθηκε το 435 π.Χ. στα Κύθηρα και πέθανε το 380 π.Χ. στην Έφεσο. Το 423 π.Χ. περίπου αιχμαλωτίστηκε και πουλήθηκε σαν σκλάβος στην Αθήνα. Περίπου μια δεκαετία αργότερα απέκτησε την ελευθερία του και άρχισε να γράφει διθυράμβους. Εγκωμιαστικές αναφορές στον Κυθήριο ποιητή έχουν κάνει ο Πλούταρχος και ο Αντιφάνης (Φύλλης, 1999). Ο Φιλόξενος, σύμφωνα με το λεξικό Σούδα, έγραψε 24 διθυράμβους και ο Πλούταρχος στο έργο του «Περί μουσικής» τον μνημονεύει, μαζί με τον Τιμόθεο, ως σημαντικό και καινοτόμο δημιουργό, αν και από άλλους επικρίθηκαν για αυτές τους τις καινοτομίες. Το πιο γνωστό και αρτιότερα σωζόμενο έργο του ήταν ο «Κύκλωψ» ενώ αναφέρονται ακόμα ο «Υμέναιος», «Γενεαλογία των Αιακιδών μελικώς» και το «Δείπνον».
Στράτης Θεοδωρακάκης
Γεννήθηκε στον Πο¬ταμό το 1927 από μετανάστες γονείς από την Αυστραλία. Ο Στράτης δέχτηκε από μικρός καλλιτεχνικά ερεθίσματα. Η μουσική παιδεία του Στράτη συ¬μπληρώθηκε από τον Δημήτρη Νοταρά. Έτσι κι ο Στράτης έμαθε νότες και μαντολίνο. Υπήρξε έμπορος, ηθοποιός, μέλος της Εθνικής Αντίστασης αλλά και διακεκριμένος μαέστρος με ενεργό δράση για την πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου του. Ο Στράτης ακόμα και στις 12 Μαΐου του 2014, με α¬γέρωχο βήμα ήταν ο Μαέστρος της Φιλαρμονικής που συνόδευσε την Κάρα του Οσίου Θεοδώρου στον γύρω από το Προσκύνημα χώρο.
Νίκος Φατσέας
Γεννήθηκε στα Φατσάδικα των Κυθήρων το 1914. Υπήρξε διακεκριμμένος στιχουργός και συνεργάστηκε με τους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής του μεσοπολέμου και μετέπειτα. Έγραψε στίχους που μελοποιήθηκαν και εκτελέστηκαν από τους Μιχάλη Σουγιούλ, Νίκο Γούναρη, Μίμη Πλέσσα, Γιώργο Μουζάκη, Γιώργο Κατσαρό. Από τα πιο γνωστά τραγούδια του Νίκου Φατσέα είναι: «Γύρισε, σε περιμένω, γύρισε», «Για μας κελαηδούν τα πουλιά», «Τίποτε άσχημο δεν έχεις», «Απόψε τα μεσάνυχτα», «Σαν αγαπάς», «φταίνε τα μάτια σου».
Αττίκ
Το πραγματικό του όνομα ήταν Κλέων Τριανταφύλλου και ήταν συνθέτης, στιχουργός και ερμηνευτής των τραγουδιών του. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές του ελληνικού ελαφρού τραγουδιού στις αρχές του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν γιος της Εριθέλγης Ραπτάκη από τα Κύθηρα. Μεγάλωσε στην Αίγυπτο, όπου παρακολούθησε μαθήματα μουσικής. Το 1907 φτάνει στο Παρίσι, για να σπουδάσει πολιτικές και οικονομικές επιστήμες -ως συνέχεια των σπουδών του στη Νομική σχολή Αθηνών- όμως αποφασίζει να τις εγκαταλείψει γρήγορα για να γραφτεί στο Conservatoire de Paris. Στο Παρίσι θα εκδόσει περίπου 300 συνθέσεις, τραγούδια, μουσική για πιάνο, για οπερέτα, για μπαλέτο κ.α. και θα γίνει ιδιαίτερα γνωστός. Στην Αθήνα ο Αττίκ γνώρισε μεγάλη επιτυχία και η «Μάνδρα», το κέντρο που ίδρυσε το καλοκαίρι του 1930 και στο οποίο τραγουδούσε και έπαιζε μουσική, ήταν πάντα κατάμεστο. Στις 28 Αυγούστου του 1944, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν ακόμη υπό γερμανική κατοχή, ο Αττίκ στο δρόμο σκόνταψε πάνω σε ένα Γερμανό στρατιώτη. Αυτός εκνευρίστηκε τόσο πολύ που άρχισε να ξυλοκοπεί τον μικρόσωμο Αττίκ. Ο Αττίκ επέστρεψε αιμόφυρτος στο σπίτι του. Λίγους μήνες μετά αυτοκτόνησε παίρνοντας υπερβολική δόση υπνωτικών χαπιών.
