Η μουσική παράδοση των Δωδεκανήσων έχει άρρηκτη σχέση με αυτήν του Αιγαίου. Μάλιστα, ήδη από την αρχαιότητα, τα νησιά του Αρχιπελάγους έβρισκαν διόδους επικοινωνίας με αποτέλεσμα να ανταλλάσσουν πολλά πολιτισμικά στοιχεία.
Ιστορία της ροδιακής μουσικής
Αρχαιότητα
Τα Δωδεκάνησα έχουν μια πολυμορφική παράδοση. Αυτό οφείλεται κυρίως στη ναυτιλία και το εμπόριο που συντέλεσαν σε μια σπουδαία πολιτιστική ανάπτυξη. Ήδη τα Δωδεκάνησα και πιο παλιά η Ρόδος ήταν γνωστά για την πνευματική τους άνθηση κάτι που αναγνώριζαν και οι Ρωμαίοι ονομάζοντας τη Ρόδο «claram», επιφανή και με ποιότητα στη μόρφωση. Σύμφωνα μάλιστα με αρχαιολογικές έρευνες, που αφορούσαν τους «Διονυσιακούς τεχνίτες» της αρχαιότητας, οι 36 καλλιτέχνες με πανελλήνια προβολή και αναγνώριση κατάγονταν από τα Δωδεκάνησα.
Βυζαντινά Χρόνια
Πρόκειται για την ιπποτική εποχή, μια σημαντική περίοδο για τη Ρόδο λόγω της ειρηνικής ζωής μεταξύ Φράγκων και Δωδεκανησίων και την ελεύθερη πνευματική έκφραση. Όλα τα παραπάνω έθεσαν τα γερά θεμέλια για τη δημιουργία μιας ανώτερης ποίησης και συνθέσεων ερωτικών ασμάτων, τα περίφημα «ροδίτικα ερωτικά τραγούδια». Τέλος, την περίοδο αυτή παρατηρούμε την επίδραση της θρησκευτικής μουσικής και του στίχου στα κοσμικά λαϊκά τραγούδια
Τουρκοκρατία
Η Τουρκοκρατία ήταν ένα μεγάλο πλήγμα για την πνευματική και πολιτιστική ζωή του νησιού, διότι επικρατούσαν βαριές συνθήκες ζωής και κακουχίες. Η δύσκολη χρονική περίοδος (1522-1912) δεν εμπόδισε τους Δωδεκανήσιους να βρίσκουν διέξοδο στις διάφορες συγκεντρώσεις όπου γινόντουσαν απαγγελίες ασμάτων και διηγήσεις παραμυθιών διατηρώντας την βυζαντινή παράδοση και προσαρμόζοντάς την στην νεοελληνική γλώσσα και στην τοπική διάλεκτο. Τα παραπάνω διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Τέλος, την περίοδο αυτή στην ελληνική μουσική παράδοση εντάχθηκαν οι αμανέδες αλλά και άλλες μελωδίες και μπαλάντες που προήλθαν από τα Μικρασιατικά παράλια.
Κατοχή
Την περίοδο της Ιταλογερμανικής κατοχής (1912-1945) η κατάσταση δυσχεραίνεται αφού όλα «τα πλάκωνε η φοβέρα και τα σκίαζε η σκλαβιά». Ωστόσο, και πάλι το Δωδεκανησιακό στοιχείο συνέχισε με διάφορους τρόπους να διατηρεί τις παραδόσεις του όποτε αυτό ήταν δυνατόν.
Ροδίτικο Τραγούδι
Στη Ρόδο και γενικότερα στα Δωδεκάνησα συναντάμε πλήθος από παραλλαγές τόσο σε ακριτικά όσο και σε παραλογές. Στα κείμενα των τραγουδιών αυτών η φιλολογική έρευνα εντοπίζει τις απαρχές του νεότερου δημοτικού τραγουδιού. Ένα αρχαίο λαϊκό τραγούδι που καταγράφηκε στη Ρόδο και σύμφωνα με τον Αθήναιο, χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ.. Ο λόγος για το χελιδόνισμα που έλε¬γαν οι μικροί Ροδίτες τον μήνα Βοηδρομιώνα (15 Σεπτεμβρίου-15 Οκτωβρίου), γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν φιλοδωρήματα. Το τραγούδι αυτό παρουσιάζει ομοιότητα τόσο στους στίχους όσο και στη μελωδία με τα νεοελληνικά ανοιξιάτικα κάλαντα που τραγουδιούνται ακόμη στη Ρόδο, στη Χάλκη και στη Νίσυρο. Οι στίχοι επίσης έχουν εξαιρετική ομοιότητα και τους τραγουδούσαν οι αρχαίοι Ροδίτες όπως και οι σύγχρονοι Δωδεκανήσιοι στη Ρόδο και στη Χάλκη, επιδιώκοντας και στις δύο περιπτώσεις το φιλοδώρημα. Ο ίδιος ο Θεόκριτος σε πολλές περιπτώσεις αναφέρεται επίσης στα τραγούδια και τους χορούς των γεωργών, των βοσκών και των ψαράδων αλλά και των γάμων με τους νεόνυμφους που αντίστοιχα τους συναντάμε στο Βυζάντιο. Επίσης περιγράφει αναλυτικά τα τραγούδια με συνοδεία λύρας στο τέλος των συμποσίων.
Αρχαιότητα
Τα Δωδεκάνησα έχουν μια πολυμορφική παράδοση. Αυτό οφείλεται κυρίως στη ναυτιλία και το εμπόριο που συντέλεσαν σε μια σπουδαία πολιτιστική ανάπτυξη. Ήδη τα Δωδεκάνησα και πιο παλιά η Ρόδος ήταν γνωστά για την πνευματική τους άνθηση κάτι που αναγνώριζαν και οι Ρωμαίοι ονομάζοντας τη Ρόδο «claram», επιφανή και με ποιότητα στη μόρφωση. Σύμφωνα μάλιστα με αρχαιολογικές έρευνες, που αφορούσαν τους «Διονυσιακούς τεχνίτες» της αρχαιότητας, οι 36 καλλιτέχνες με πανελλήνια προβολή και αναγνώριση κατάγονταν από τα Δωδεκάνησα.
Βυζαντινά Χρόνια
Πρόκειται για την ιπποτική εποχή, μια σημαντική περίοδο για τη Ρόδο λόγω της ειρηνικής ζωής μεταξύ Φράγκων και Δωδεκανησίων και την ελεύθερη πνευματική έκφραση. Όλα τα παραπάνω έθεσαν τα γερά θεμέλια για τη δημιουργία μιας ανώτερης ποίησης και συνθέσεων ερωτικών ασμάτων, τα περίφημα «ροδίτικα ερωτικά τραγούδια». Τέλος, την περίοδο αυτή παρατηρούμε την επίδραση της θρησκευτικής μουσικής και του στίχου στα κοσμικά λαϊκά τραγούδια
Τουρκοκρατία
Η Τουρκοκρατία ήταν ένα μεγάλο πλήγμα για την πνευματική και πολιτιστική ζωή του νησιού, διότι επικρατούσαν βαριές συνθήκες ζωής και κακουχίες. Η δύσκολη χρονική περίοδος (1522-1912) δεν εμπόδισε τους Δωδεκανήσιους να βρίσκουν διέξοδο στις διάφορες συγκεντρώσεις όπου γινόντουσαν απαγγελίες ασμάτων και διηγήσεις παραμυθιών διατηρώντας την βυζαντινή παράδοση και προσαρμόζοντάς την στην νεοελληνική γλώσσα και στην τοπική διάλεκτο. Τα παραπάνω διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Τέλος, την περίοδο αυτή στην ελληνική μουσική παράδοση εντάχθηκαν οι αμανέδες αλλά και άλλες μελωδίες και μπαλάντες που προήλθαν από τα Μικρασιατικά παράλια.
Κατοχή
Την περίοδο της Ιταλογερμανικής κατοχής (1912-1945) η κατάσταση δυσχεραίνεται αφού όλα «τα πλάκωνε η φοβέρα και τα σκίαζε η σκλαβιά». Ωστόσο, και πάλι το Δωδεκανησιακό στοιχείο συνέχισε με διάφορους τρόπους να διατηρεί τις παραδόσεις του όποτε αυτό ήταν δυνατόν.
Ροδίτικο Τραγούδι
Στη Ρόδο και γενικότερα στα Δωδεκάνησα συναντάμε πλήθος από παραλλαγές τόσο σε ακριτικά όσο και σε παραλογές. Στα κείμενα των τραγουδιών αυτών η φιλολογική έρευνα εντοπίζει τις απαρχές του νεότερου δημοτικού τραγουδιού. Ένα αρχαίο λαϊκό τραγούδι που καταγράφηκε στη Ρόδο και σύμφωνα με τον Αθήναιο, χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ.. Ο λόγος για το χελιδόνισμα που έλε¬γαν οι μικροί Ροδίτες τον μήνα Βοηδρομιώνα (15 Σεπτεμβρίου-15 Οκτωβρίου), γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν φιλοδωρήματα. Το τραγούδι αυτό παρουσιάζει ομοιότητα τόσο στους στίχους όσο και στη μελωδία με τα νεοελληνικά ανοιξιάτικα κάλαντα που τραγουδιούνται ακόμη στη Ρόδο, στη Χάλκη και στη Νίσυρο. Οι στίχοι επίσης έχουν εξαιρετική ομοιότητα και τους τραγουδούσαν οι αρχαίοι Ροδίτες όπως και οι σύγχρονοι Δωδεκανήσιοι στη Ρόδο και στη Χάλκη, επιδιώκοντας και στις δύο περιπτώσεις το φιλοδώρημα. Ο ίδιος ο Θεόκριτος σε πολλές περιπτώσεις αναφέρεται επίσης στα τραγούδια και τους χορούς των γεωργών, των βοσκών και των ψαράδων αλλά και των γάμων με τους νεόνυμφους που αντίστοιχα τους συναντάμε στο Βυζάντιο. Επίσης περιγράφει αναλυτικά τα τραγούδια με συνοδεία λύρας στο τέλος των συμποσίων.
Παραδοσιακοί χοροί Ρόδου
Η σούστα με διάφορες παραλλαγές της αποτελεί τον πιο διαδεδομένο χορό στα Δωδεκάνησα. Άλλος ένας γνωστός χορός είναι ο ζερβός αλλά και ο ίσ(ι)ος ή σι(γ)ανός. Υπάρχουν επιπλέον διάφοροι τύποι συρτών. Ο χασάπικος, ο σέρβικος, ο ζεϊμπέκικος καρσιλαμάς και ο πανελλήνιος καλαματιανός είναι χαρακτηριστικοί χοροί των Δωδεκανήσων.
Συρτός
Χορευτές και χορεύτριες, τοποθετημένοι εναλλάξ, σχηματίζουν κύκλο ανοικτό με μέτωπο προς το κέντρο. Τα χέρια συνδέονται από τις παλάμες, με τους αγκώνες λυγισμένους. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή, ο χορός αποτελείται από δύο στροφές.
Γαϊτανάκι Ρόδου
Συναντάται και με το όνομα Ροδίτικος και είναι κυρίως γυναικείος σταυρωτός χορός. Τον συναντάμε στους γάμους και τις γιορτές. Το Γαϊτάνι αναφέρεται στις κορδέλες που ήταν ραμμένες στην γυναικεία φορεσιά και είχαν συμβολική σημασία. Το χρώμα της κάθε μιας φανέρωνε ένα σταθμό της ζωής της γυναίκας και βλέποντας τες μπορούσε κάποιος να «διαβάσει» την προσωπική της ιστορία. Στον Ροδίτικο το κορίτσι που βρίσκεται αμέσως μετά τον πρωτοχορευτή - που είναι συνήθως ο αρραβωνιαστικός της - κρατιέται από την ζώνη του με το δεξί της χέρι. Το δεξί χέρι του πρώτου ανεμίζει μαντίλι, το αριστερό του κρατάει το δεξί χέρι του τρίτου στη σειρά. Η δεύτερη χορεύτρια κρατάει από τον τέταρτο κ.ο.κ. Σε αρχαία αγγεία που υπάρχουν αναπαραστάσεις χορού εξαιρετικά όμοιου με τον Ροδίτικο.
Πηδηχτός Ρόδου
Χαρούμενος, ερωτικός και κυκλικός αυτός χορός που μοιάζει με τον Χανιώτικο συρτό, χορεύεται σε όλες τις εκδηλώσεις από άνδρες και γυναίκες. Φημολογείται ότι οι Ροδίτες τον έμαθαν από τους Τουρκοκρητικούς που ήρθαν πρόσφυγες στην Ρόδο.
Ζερβόδεξος
Η ονομασία του προέρχεται από τη φορά με την οποία χορεύουν οι χορευτές, που εναλλάσσεται πότε προς τα δεξιά και πότε προς τα αριστερά (ζερβά). Ξεκινώντας, πηγαίνουν προς τα δεξιά, πιασμένοι όπως τη σούστα, ο ένας δίπλα από τον άλλον. Όταν ο ρυθμός της μουσικής αλλάξει, τότε αλλάζουν φορά και ο τελευταίος γίνεται πρώτος. Στον αργό ρυθμό πάνε ζερβά και στον γρήγορο, δεξιά.
Σούστα
Αποτελείται από 6 βασικά βήματα και χορεύεται σε όλα τα Δωδεκάνησα από άντρες και γυναίκες. Η λαβή των χεριών γίνεται σταυρωτά από τις παλάμες, ενώ αρχική θέση είναι η προσοχή. Το όνομα του χορού οφείλεται στο ιταλικό «susta» (ελατήριο) διότι κατά τη διάρκεια του χορού εκτελείται ένα «σουστάρισμα» του σώματος, οι χορευτές δηλαδή κάνουν ένα ανεβοκατέβασμα του σώματος. Αρχικά τον έλεγαν «πάνω» για να ξεχωρίζει από τον άλλο χορό του γάµου τον «κάτω» που έχει πιο αργό ρυθμό.
Η σούστα με διάφορες παραλλαγές της αποτελεί τον πιο διαδεδομένο χορό στα Δωδεκάνησα. Άλλος ένας γνωστός χορός είναι ο ζερβός αλλά και ο ίσ(ι)ος ή σι(γ)ανός. Υπάρχουν επιπλέον διάφοροι τύποι συρτών. Ο χασάπικος, ο σέρβικος, ο ζεϊμπέκικος καρσιλαμάς και ο πανελλήνιος καλαματιανός είναι χαρακτηριστικοί χοροί των Δωδεκανήσων.
Συρτός
Χορευτές και χορεύτριες, τοποθετημένοι εναλλάξ, σχηματίζουν κύκλο ανοικτό με μέτωπο προς το κέντρο. Τα χέρια συνδέονται από τις παλάμες, με τους αγκώνες λυγισμένους. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή, ο χορός αποτελείται από δύο στροφές.
Γαϊτανάκι Ρόδου
Συναντάται και με το όνομα Ροδίτικος και είναι κυρίως γυναικείος σταυρωτός χορός. Τον συναντάμε στους γάμους και τις γιορτές. Το Γαϊτάνι αναφέρεται στις κορδέλες που ήταν ραμμένες στην γυναικεία φορεσιά και είχαν συμβολική σημασία. Το χρώμα της κάθε μιας φανέρωνε ένα σταθμό της ζωής της γυναίκας και βλέποντας τες μπορούσε κάποιος να «διαβάσει» την προσωπική της ιστορία. Στον Ροδίτικο το κορίτσι που βρίσκεται αμέσως μετά τον πρωτοχορευτή - που είναι συνήθως ο αρραβωνιαστικός της - κρατιέται από την ζώνη του με το δεξί της χέρι. Το δεξί χέρι του πρώτου ανεμίζει μαντίλι, το αριστερό του κρατάει το δεξί χέρι του τρίτου στη σειρά. Η δεύτερη χορεύτρια κρατάει από τον τέταρτο κ.ο.κ. Σε αρχαία αγγεία που υπάρχουν αναπαραστάσεις χορού εξαιρετικά όμοιου με τον Ροδίτικο.
Πηδηχτός Ρόδου
Χαρούμενος, ερωτικός και κυκλικός αυτός χορός που μοιάζει με τον Χανιώτικο συρτό, χορεύεται σε όλες τις εκδηλώσεις από άνδρες και γυναίκες. Φημολογείται ότι οι Ροδίτες τον έμαθαν από τους Τουρκοκρητικούς που ήρθαν πρόσφυγες στην Ρόδο.
Ζερβόδεξος
Η ονομασία του προέρχεται από τη φορά με την οποία χορεύουν οι χορευτές, που εναλλάσσεται πότε προς τα δεξιά και πότε προς τα αριστερά (ζερβά). Ξεκινώντας, πηγαίνουν προς τα δεξιά, πιασμένοι όπως τη σούστα, ο ένας δίπλα από τον άλλον. Όταν ο ρυθμός της μουσικής αλλάξει, τότε αλλάζουν φορά και ο τελευταίος γίνεται πρώτος. Στον αργό ρυθμό πάνε ζερβά και στον γρήγορο, δεξιά.
Σούστα
Αποτελείται από 6 βασικά βήματα και χορεύεται σε όλα τα Δωδεκάνησα από άντρες και γυναίκες. Η λαβή των χεριών γίνεται σταυρωτά από τις παλάμες, ενώ αρχική θέση είναι η προσοχή. Το όνομα του χορού οφείλεται στο ιταλικό «susta» (ελατήριο) διότι κατά τη διάρκεια του χορού εκτελείται ένα «σουστάρισμα» του σώματος, οι χορευτές δηλαδή κάνουν ένα ανεβοκατέβασμα του σώματος. Αρχικά τον έλεγαν «πάνω» για να ξεχωρίζει από τον άλλο χορό του γάµου τον «κάτω» που έχει πιο αργό ρυθμό.
Μουσικά όργανα
Πριν την ένταξη του βιολιού και του σαντουριού στην αγροτική τότε Ρόδο, τα μουσικά όργανα της Ρόδου ήταν η δωδεκανησιακή τρίχορδη λύρα, η τσαμπούνα και το λαούτο καθώς και το μαντολίνο.
Τσαμπούνα
Ή αλλιώς άσκαυλος. Πρόκειται για ένα πνευστό μουσικό όργανο. Κατασκευαζόταν από δέρμα κατσίκας ή εριφίου κατάλληλα επεξεργασμένο και το επιστόμιο καλάμι, από ξύλο ή κόκκαλο. Χαρακτηριστικό του είναι το οξύ ηχόχρωμα και ο δυνατός ήχος. Εμφανίστηκε στην Ελλάδα μεταξύ του 1ου και του 2ου αι. μ.Χ..
Η λύρα
Η λύρα είναι το πιο βασικό μουσικό όργανο της αρχαίας Ελλάδας, σύμβολο του Θεού της μουσικής και του φωτός, του απολλώνειου πνεύματος. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η λύρα αποκτά μια νέα μορφή παιξίματος που είχε ανακαλυφθεί στη Μικρά Ασία. Το παίξιμο με το δοξάρι, παύει δηλαδή να παίζεται με το δάχτυλο ή με μια πέννα. Υπάρχει ένας μελωδικός ήχος που ενστερνήστηκε από τους Βυζαντινούς και τους Άραβες.
Το βιολί
Το βιολί ,σύμβολο της παραδοσιακής μουσικής του Αιγαίου, διαθέτει μαλακό ήχο και είναι κατάλληλο για κλειστούς χώρους. Με τον όρο λέγοντας βιολιά ο Ελληνικός λαός χαρακτηρίζει τις μικρές λαϊκές ή παραδοσιακές ορχήστρες από διάφορα όργανα όπως φλάουτο, κλαρίνο, ούτι, ντέφι, τσαμπούνα κλπ. που απαρτίζονται κυρίως σε γιορτές γάμων και πανηγύρια.
Το σαντούρι
Το έγχορδο κρουστό, επίπεδο αυτό μουσικό όργανο προέρχεται από την Μικρά Ασία. Η ονομασία του προέρχεται εκ της ελληνικής λέξεως «ψαλτήριον» μέσω της περσικής γλώσσας σαντούρ. Κατασκευάζεται συνηθέστερα από ξύλο καρυδιάς. Είναι ένα όργανο πολυφωνικό, συνδυάζει τη μελωδία και την αρμονία με έναν τρόπο μοναδικό. Μαζί με το βιολί και το λαούτο, αποτελεί και αυτό σύμβολο της μουσικής παράδοσης του Αιγαίου.
Το λαούτο
Είναι έγχορδο όργανο και συνήθως συνοδεύεται από το βιολί, το σαντούρι ή και άλλα μουσικά όργανα. Μεταξύ άλλων, το μουσικό αυτό όργανο χαρακτηρίζει την ελληνική παραδοσιακή μουσική.
Πριν την ένταξη του βιολιού και του σαντουριού στην αγροτική τότε Ρόδο, τα μουσικά όργανα της Ρόδου ήταν η δωδεκανησιακή τρίχορδη λύρα, η τσαμπούνα και το λαούτο καθώς και το μαντολίνο.
Τσαμπούνα
Ή αλλιώς άσκαυλος. Πρόκειται για ένα πνευστό μουσικό όργανο. Κατασκευαζόταν από δέρμα κατσίκας ή εριφίου κατάλληλα επεξεργασμένο και το επιστόμιο καλάμι, από ξύλο ή κόκκαλο. Χαρακτηριστικό του είναι το οξύ ηχόχρωμα και ο δυνατός ήχος. Εμφανίστηκε στην Ελλάδα μεταξύ του 1ου και του 2ου αι. μ.Χ..
Η λύρα
Η λύρα είναι το πιο βασικό μουσικό όργανο της αρχαίας Ελλάδας, σύμβολο του Θεού της μουσικής και του φωτός, του απολλώνειου πνεύματος. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η λύρα αποκτά μια νέα μορφή παιξίματος που είχε ανακαλυφθεί στη Μικρά Ασία. Το παίξιμο με το δοξάρι, παύει δηλαδή να παίζεται με το δάχτυλο ή με μια πέννα. Υπάρχει ένας μελωδικός ήχος που ενστερνήστηκε από τους Βυζαντινούς και τους Άραβες.
Το βιολί
Το βιολί ,σύμβολο της παραδοσιακής μουσικής του Αιγαίου, διαθέτει μαλακό ήχο και είναι κατάλληλο για κλειστούς χώρους. Με τον όρο λέγοντας βιολιά ο Ελληνικός λαός χαρακτηρίζει τις μικρές λαϊκές ή παραδοσιακές ορχήστρες από διάφορα όργανα όπως φλάουτο, κλαρίνο, ούτι, ντέφι, τσαμπούνα κλπ. που απαρτίζονται κυρίως σε γιορτές γάμων και πανηγύρια.
Το σαντούρι
Το έγχορδο κρουστό, επίπεδο αυτό μουσικό όργανο προέρχεται από την Μικρά Ασία. Η ονομασία του προέρχεται εκ της ελληνικής λέξεως «ψαλτήριον» μέσω της περσικής γλώσσας σαντούρ. Κατασκευάζεται συνηθέστερα από ξύλο καρυδιάς. Είναι ένα όργανο πολυφωνικό, συνδυάζει τη μελωδία και την αρμονία με έναν τρόπο μοναδικό. Μαζί με το βιολί και το λαούτο, αποτελεί και αυτό σύμβολο της μουσικής παράδοσης του Αιγαίου.
Το λαούτο
Είναι έγχορδο όργανο και συνήθως συνοδεύεται από το βιολί, το σαντούρι ή και άλλα μουσικά όργανα. Μεταξύ άλλων, το μουσικό αυτό όργανο χαρακτηρίζει την ελληνική παραδοσιακή μουσική.
