της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Τα Ζαγοροχώρια διατηρούν αναλλοίωτη την πολιτιστική τους κληρονομιά, σε μια προσπάθεια να συνεχιστούν τα ήθη και έθιμα της περιοχής. Η εμπειρία από αυτόν τον τόπο συναρπάζει κάθε επισκέπτη.
Χριστόψωμα
Οι τσοπάνηδες τα Χριστούγεννα φτιάχνουν δύο χριστόψωμα. Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια, είναι για το Χριστό «για να τους φυλάει και να τους βλογάει». Πάνω του σκαλίζουν ένα μεγάλο σταυρό - φεγγάρι με πέντε λουλούδια. Το δεύτερο, η τρανή Χριστοκουλούρα ή Ψωμί του Χριστού, είναι για τα πρόβατα έτσι ώστε να τιμά ο βοσκός και τα βλογά ο Χριστός. Στη Χριστοκουλούρα παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της στάνης, δηλαδή η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί κ.λ.π.
Τζαμάλα
Λαμβάνει χώρα την παραμονή της Τυρινής, της μεγάλης Αποκριάς. Πρόκειται για ένα δρώμενο κατά το οποίο το πρωί τα παιδιά του χωριού ξεχύνονταν στους μαχαλάδες για να μαζέψουν ξύλα για το άναμμα της φωτιάς, της Τζαμάλας. Το κάθε σπίτι, λοιπόν, έδινε ξύλα με μεγάλη ευχαρίστηση. Ωστόσο, δεν έλειπαν και οι δύστροπες γυναίκες που αρνούνταν να δώσουν ξύλα. Σ' αυτές τα παιδιά απαγόρευαν να έρθουν το βράδυ της Τυρινής στη φωτιά. Αν παρόλα αυτά οι γυναίκες αυτές εμφανιζόταν το βράδυ στη Τζαμάλα, κάποιο από τα μεγαλύτερα παιδιά τις γάνωνε στο πρόσωπο σε ένδειξη τιμωρίας.
Χάψαρο
Είναι ένα παμπάλαιο αποκριάτικο έθιμο που γινόταν ως εξής: έδεναν σε μια κλωστή (μήκους 50-60 εκατοστών) ένα καλοβρασμένο αυγό και το άλλο άκρο της κλωστής το έδεναν σε μια βέργα, συνήθως στον «πιτρουιάρ» (ο πλάστης). Τότε αυτός που διηύθυνε το παιχνίδι κουνούσε τη βέργα μία προς τη μια πλευρά και μία προς την άλλη, δύο με τρεις φορές μπροστά από το ανοιχτό στόμα καθενός παρευρισκομένου που προσπαθούσε να το χάψει. Αυτό βέβαια ήταν διαδικασία δύσκολη αλλά ξεκαρδιστική.
Οι τσοπάνηδες τα Χριστούγεννα φτιάχνουν δύο χριστόψωμα. Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια, είναι για το Χριστό «για να τους φυλάει και να τους βλογάει». Πάνω του σκαλίζουν ένα μεγάλο σταυρό - φεγγάρι με πέντε λουλούδια. Το δεύτερο, η τρανή Χριστοκουλούρα ή Ψωμί του Χριστού, είναι για τα πρόβατα έτσι ώστε να τιμά ο βοσκός και τα βλογά ο Χριστός. Στη Χριστοκουλούρα παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της στάνης, δηλαδή η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί κ.λ.π.
Τζαμάλα
Λαμβάνει χώρα την παραμονή της Τυρινής, της μεγάλης Αποκριάς. Πρόκειται για ένα δρώμενο κατά το οποίο το πρωί τα παιδιά του χωριού ξεχύνονταν στους μαχαλάδες για να μαζέψουν ξύλα για το άναμμα της φωτιάς, της Τζαμάλας. Το κάθε σπίτι, λοιπόν, έδινε ξύλα με μεγάλη ευχαρίστηση. Ωστόσο, δεν έλειπαν και οι δύστροπες γυναίκες που αρνούνταν να δώσουν ξύλα. Σ' αυτές τα παιδιά απαγόρευαν να έρθουν το βράδυ της Τυρινής στη φωτιά. Αν παρόλα αυτά οι γυναίκες αυτές εμφανιζόταν το βράδυ στη Τζαμάλα, κάποιο από τα μεγαλύτερα παιδιά τις γάνωνε στο πρόσωπο σε ένδειξη τιμωρίας.
Χάψαρο
Είναι ένα παμπάλαιο αποκριάτικο έθιμο που γινόταν ως εξής: έδεναν σε μια κλωστή (μήκους 50-60 εκατοστών) ένα καλοβρασμένο αυγό και το άλλο άκρο της κλωστής το έδεναν σε μια βέργα, συνήθως στον «πιτρουιάρ» (ο πλάστης). Τότε αυτός που διηύθυνε το παιχνίδι κουνούσε τη βέργα μία προς τη μια πλευρά και μία προς την άλλη, δύο με τρεις φορές μπροστά από το ανοιχτό στόμα καθενός παρευρισκομένου που προσπαθούσε να το χάψει. Αυτό βέβαια ήταν διαδικασία δύσκολη αλλά ξεκαρδιστική.
Ονοματοδοσία
Στην περιοχή, πέρα από τα διαδεδομένα χριστιανικά ονόματα που δίνονταν στα βρέφη, επέλεγαν στα παιδιά τους κι έδιναν κύρια ονόματα λόγω του δεσμού του τόπου με την αρχαιότητα (όπως Γαλάτια, Ιππολύτη, Ξενοφώντας κλπ) και ακόμη στα κορίτσια ονόματα λουλουδιών (όπως Ευανθία, Λεμονιά κ.α.).
Το αναμμένο πουρνάρι
Όταν γεννήθηκε ο Χριστός και πήγαν οι βοσκοί να προσκυνήσουν, ήταν νύχτα σκοτεινή, σύμφωνα με την παράδοση. Βρήκαν κάπου ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Πήρε ο καθένας από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και γέμισε το σκοτεινό βουνό χαρούμενες φωτιές και τριξίματα και κρότους. Από τότε, όποιος επισκέπτεται τον γείτονα, για να πει τα χρόνια πολλά, καθώς και όλα τα παιδιά τα παντρεμένα που θα πάνε στο πατρικό τους για να φιλήσουν το χέρι του πατέρα και της μάνας τους, κρατούν ένα κλαρί πουρνάρι ή ό,τι άλλο δεντρικό που καίει τρίζοντας. Στο δρόμο το ανάβουν και το πηγαίνουν έτσι αναμμένο στο πατρικό τους σπίτι και γεμίζουν χαρούμενες φωτιές και κρότους το χωριό.
Τα Καρύδια
Πρόκειται για ένα χριστουγεννιάτικο ομαδικό παιχνίδι είναι που παίζεται ως εξής: Κάποιο παιδί χαράζει με ένα ξυλάκι στο χώμα μια ευθεία γραμμή. Πάνω σε αυτή την ευθεία γραμμή κάθε παίκτης βάζει κι από ένα καρύδι στη σειρά. Μετά, ο κάθε παίκτης με τη σειρά του και από κάθετη απόσταση ενός με δύο μέτρα από τη γραμμή – σειρά των καρυδιών, σκυφτός, με το μεγαλύτερο και το πιο στρογγυλό καρύδι του, σημαδεύει κάποιο από τη σειρά των καρυδιών. Όποιο καρύδι πετύχει και το βγάλει έξω από τη γραμμή το κερδίζει και δοκιμάζει ξανά σημαδεύοντας κάποιο άλλο καρύδι. Αν αστοχήσει, συνεχίζει ο επόμενος παίκτης. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι να κερδηθούν όλα τα καρύδια.
Αμίλητο νερό
Έτσι ονομάζεται το νερό εκείνο που μεταφέρεται με στάμνες από πηγή ή πηγάδι ή ποταμό, το βράδυ της παραμονής του εορτασμού της γέννησης του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή στις 24 Ιουνίου από ανύπαντρες κοπέλες. Κατά τη μεταφορά του οι κοπέλες πρέπει να κρατήσουν απόλυτη σιγή έναντι οποιωνδήποτε αστειοτήτων, πειραγμάτων, προκλήσεων ή και εκφοβισμών, αν υποστούν από τ΄ αγόρια που προστρέχουν στο δρόμο τους ειδικά γι΄ αυτό το σκοπό.
Στην περιοχή, πέρα από τα διαδεδομένα χριστιανικά ονόματα που δίνονταν στα βρέφη, επέλεγαν στα παιδιά τους κι έδιναν κύρια ονόματα λόγω του δεσμού του τόπου με την αρχαιότητα (όπως Γαλάτια, Ιππολύτη, Ξενοφώντας κλπ) και ακόμη στα κορίτσια ονόματα λουλουδιών (όπως Ευανθία, Λεμονιά κ.α.).
Το αναμμένο πουρνάρι
Όταν γεννήθηκε ο Χριστός και πήγαν οι βοσκοί να προσκυνήσουν, ήταν νύχτα σκοτεινή, σύμφωνα με την παράδοση. Βρήκαν κάπου ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Πήρε ο καθένας από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και γέμισε το σκοτεινό βουνό χαρούμενες φωτιές και τριξίματα και κρότους. Από τότε, όποιος επισκέπτεται τον γείτονα, για να πει τα χρόνια πολλά, καθώς και όλα τα παιδιά τα παντρεμένα που θα πάνε στο πατρικό τους για να φιλήσουν το χέρι του πατέρα και της μάνας τους, κρατούν ένα κλαρί πουρνάρι ή ό,τι άλλο δεντρικό που καίει τρίζοντας. Στο δρόμο το ανάβουν και το πηγαίνουν έτσι αναμμένο στο πατρικό τους σπίτι και γεμίζουν χαρούμενες φωτιές και κρότους το χωριό.
Τα Καρύδια
Πρόκειται για ένα χριστουγεννιάτικο ομαδικό παιχνίδι είναι που παίζεται ως εξής: Κάποιο παιδί χαράζει με ένα ξυλάκι στο χώμα μια ευθεία γραμμή. Πάνω σε αυτή την ευθεία γραμμή κάθε παίκτης βάζει κι από ένα καρύδι στη σειρά. Μετά, ο κάθε παίκτης με τη σειρά του και από κάθετη απόσταση ενός με δύο μέτρα από τη γραμμή – σειρά των καρυδιών, σκυφτός, με το μεγαλύτερο και το πιο στρογγυλό καρύδι του, σημαδεύει κάποιο από τη σειρά των καρυδιών. Όποιο καρύδι πετύχει και το βγάλει έξω από τη γραμμή το κερδίζει και δοκιμάζει ξανά σημαδεύοντας κάποιο άλλο καρύδι. Αν αστοχήσει, συνεχίζει ο επόμενος παίκτης. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι να κερδηθούν όλα τα καρύδια.
Αμίλητο νερό
Έτσι ονομάζεται το νερό εκείνο που μεταφέρεται με στάμνες από πηγή ή πηγάδι ή ποταμό, το βράδυ της παραμονής του εορτασμού της γέννησης του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή στις 24 Ιουνίου από ανύπαντρες κοπέλες. Κατά τη μεταφορά του οι κοπέλες πρέπει να κρατήσουν απόλυτη σιγή έναντι οποιωνδήποτε αστειοτήτων, πειραγμάτων, προκλήσεων ή και εκφοβισμών, αν υποστούν από τ΄ αγόρια που προστρέχουν στο δρόμο τους ειδικά γι΄ αυτό το σκοπό.
Χελιδονίσματα
Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πρώτης Μαρτίου. Πρόκειται για τη συνήθεια να γυρίζουν το πρωί της ημέρας αυτής τα παιδιά της σχολικής ηλικίας τα σπίτια κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και να τραγουδούν τον ερχομό της ανοίξεως και την επιστροφή των χελιδονιών και ζητούσαν φιλέματα. Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το έθιμο αυτό θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά όμως τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα.
Σπάργανα
Τα σπάργανα είναι τηγανίτες ψημένες πάνω σε πυρωμένη πλάκα, ένα νοστιμότατο τοπικό γλύκισμα, μελωμένο με ζαχαρόνερο και πασπαλισμένο με καρύδια και κανέλα και τις έφτιαχναν την παραμονή των Χριστουγέννων, όταν όλη η οικογένεια ήταν μαζεμένη κοντά στο αναμμένο τζάκι. Συμβόλιζαν τα σπάργανα του Χριστού στη Φάτνη.
Πανηγύρια
Σε όλα σχεδόν τα χωριά του Ζαγορίου διοργανώνονται κάθε χρόνο μεγαλόπρεπα παραδοσιακά πανηγύρια και άλλες εκδηλώσεις. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι:
• Στους Φραγκάδες, στις 9 Μαϊου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Αγίου Χριστοφόρου.
• Στο Τσεπέλοβο, στις 24 Ιουνίου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Ιωάννη Προδρόμου.
• Στο Μεγάλο Πάπιγκο, στο Ηλιοχώρι και στο Καπέσοβο, στις 20 Ιουλίου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία.
• Στο Μονοδένδρι, στην Βοβούσα, στο Βρυσοχώρι, στην Λεπτοκαρυά και στο Σκαμνέλι, στις 26 Ιουλίου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής. Στο Μονοδένδρι και στην Βοβούσα το πανηγύρι είναι τριήμερο και κρατάει μέχρι τις 28 Ιουλίου.
• Στους Κήπους, στις 6 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Μεταμόρφωσης Σωτήρος.
• Στην Βίτσα, στο Τσεπέλοβο, στο Κουκούλι, στη Λάιστα και στους Φραγκάδες, στις 15 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Κοίμησης της Θεοτόκου.
• Στην Αρίστη, στις 29 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Αγίου Ιωάννη.
• Στο Μικρό Πάπιγκο, στις 8 Σεπτεμβρίου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Παναγίας της Παλιουρής.
• Στους Κήπους, στο Βραδέτο και στους Φραγκάδες, στις 8 Σεπτεμβρίου, διοργανώνεται το πανηγύρι των Γενεθλίων Θεοτόκου.
Γαστρονομία
Ως ορεινή περιοχή, η κτηνοτροφία είναι αναπτυγμένη. Τα γαλακτοκομικά λοιπόν είναι ανάμεσα στα προϊόντα που παράγει αυτός ο τόπος. Εκτός όμως από τη φέτα το γιαούρτι και το φρέσκο βούτυρο η τοπική κουζίνα περιλαμβάνει σπιτικά γλύκα του κουταλιού, μαρμελάδες και λικέρ φτιαγμένα από τους καρπούς των δέντρων που φύονται στα γύρω δάση. Γνωστό επίσης τοπικό προϊόν είναι και ο τραχανάς αλλά και οι πασίγνωστες ζαγορίσιες πίτες (αλευρόπιτα, τυρόπιτα, κρεατόπιτα). Τέλος, στα βουνά που περιτριγυρίζουν το Δήμο φυτρώνουν κάθε είδους βότανα με τα πιο γνωστά το τσάι του βουνού και τη ρίγανη.
Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πρώτης Μαρτίου. Πρόκειται για τη συνήθεια να γυρίζουν το πρωί της ημέρας αυτής τα παιδιά της σχολικής ηλικίας τα σπίτια κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και να τραγουδούν τον ερχομό της ανοίξεως και την επιστροφή των χελιδονιών και ζητούσαν φιλέματα. Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το έθιμο αυτό θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά όμως τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα.
Σπάργανα
Τα σπάργανα είναι τηγανίτες ψημένες πάνω σε πυρωμένη πλάκα, ένα νοστιμότατο τοπικό γλύκισμα, μελωμένο με ζαχαρόνερο και πασπαλισμένο με καρύδια και κανέλα και τις έφτιαχναν την παραμονή των Χριστουγέννων, όταν όλη η οικογένεια ήταν μαζεμένη κοντά στο αναμμένο τζάκι. Συμβόλιζαν τα σπάργανα του Χριστού στη Φάτνη.
Πανηγύρια
Σε όλα σχεδόν τα χωριά του Ζαγορίου διοργανώνονται κάθε χρόνο μεγαλόπρεπα παραδοσιακά πανηγύρια και άλλες εκδηλώσεις. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι:
• Στους Φραγκάδες, στις 9 Μαϊου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Αγίου Χριστοφόρου.
• Στο Τσεπέλοβο, στις 24 Ιουνίου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Ιωάννη Προδρόμου.
• Στο Μεγάλο Πάπιγκο, στο Ηλιοχώρι και στο Καπέσοβο, στις 20 Ιουλίου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία.
• Στο Μονοδένδρι, στην Βοβούσα, στο Βρυσοχώρι, στην Λεπτοκαρυά και στο Σκαμνέλι, στις 26 Ιουλίου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής. Στο Μονοδένδρι και στην Βοβούσα το πανηγύρι είναι τριήμερο και κρατάει μέχρι τις 28 Ιουλίου.
• Στους Κήπους, στις 6 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Μεταμόρφωσης Σωτήρος.
• Στην Βίτσα, στο Τσεπέλοβο, στο Κουκούλι, στη Λάιστα και στους Φραγκάδες, στις 15 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Κοίμησης της Θεοτόκου.
• Στην Αρίστη, στις 29 Αυγούστου, διοργανώνεται το πανηγύρι του Αγίου Ιωάννη.
• Στο Μικρό Πάπιγκο, στις 8 Σεπτεμβρίου, διοργανώνεται το πανηγύρι της Παναγίας της Παλιουρής.
• Στους Κήπους, στο Βραδέτο και στους Φραγκάδες, στις 8 Σεπτεμβρίου, διοργανώνεται το πανηγύρι των Γενεθλίων Θεοτόκου.
Γαστρονομία
Ως ορεινή περιοχή, η κτηνοτροφία είναι αναπτυγμένη. Τα γαλακτοκομικά λοιπόν είναι ανάμεσα στα προϊόντα που παράγει αυτός ο τόπος. Εκτός όμως από τη φέτα το γιαούρτι και το φρέσκο βούτυρο η τοπική κουζίνα περιλαμβάνει σπιτικά γλύκα του κουταλιού, μαρμελάδες και λικέρ φτιαγμένα από τους καρπούς των δέντρων που φύονται στα γύρω δάση. Γνωστό επίσης τοπικό προϊόν είναι και ο τραχανάς αλλά και οι πασίγνωστες ζαγορίσιες πίτες (αλευρόπιτα, τυρόπιτα, κρεατόπιτα). Τέλος, στα βουνά που περιτριγυρίζουν το Δήμο φυτρώνουν κάθε είδους βότανα με τα πιο γνωστά το τσάι του βουνού και τη ρίγανη.
