της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
«Η Μονεμβασιά είναι ένας Μυστράς που ζει ακόμα» είχε δηλώσει ο Στρατής Μυριβήλης.
Η Μονεμβασιά είναι μια μικρή ιστορική πόλη της ανατολικής Πελοποννήσου, στο Νομό Λακωνίας. Μεταφέρει τους επισκέπτες σε ένα ταξίδι στο χρόνο και την ιστορία. Κάστρα και τείχη, παλιά αρχοντικά, στενά λιθόστρωτα δρομάκια, εκκλησίες, βυζαντινές εικόνες δίνουν την εντύπωση μιας πόλης που δεν την άγγιξε το πέρασμα του χρόνου. Ένα μικρό νησί που ενώνεται με την ενδοχώρα από μια στενή λωρίδα γης, γέφυρα που συνυπάρχει με το θαλασσινό στοιχείο του Μυρτώου Πελάγους.
Η Μονεμβασιά είναι μια μικρή ιστορική πόλη της ανατολικής Πελοποννήσου, στο Νομό Λακωνίας. Μεταφέρει τους επισκέπτες σε ένα ταξίδι στο χρόνο και την ιστορία. Κάστρα και τείχη, παλιά αρχοντικά, στενά λιθόστρωτα δρομάκια, εκκλησίες, βυζαντινές εικόνες δίνουν την εντύπωση μιας πόλης που δεν την άγγιξε το πέρασμα του χρόνου. Ένα μικρό νησί που ενώνεται με την ενδοχώρα από μια στενή λωρίδα γης, γέφυρα που συνυπάρχει με το θαλασσινό στοιχείο του Μυρτώου Πελάγους.
Ονομασία
Μονεμβασία η επίσημη ονομασία, Μονεμβασιά στην ποιητική εκδοχή της, Μονεμβάσια ή Μονοβάσια για τους ντόπιους, Μαλβουαζὶ για τους Φράγκους και Μαλμζύ κατά τους Άγγλους. Mόνο μια στενή λωρίδα γης, μια γέφυρα, συνδέει τη Μονεμβασιά με τη στεριά, που φαντάζει σαν πλωτό φρούριο. Εξού και το όνομά της, από τη σύνθεση των λέξεων «μόνη» και «έμβαση», δηλαδή τη μοναδική είσοδο που την ενώνει με τον έξω κόσμο. Το παρωνύμιο της Μονεμβασιάς είναι «Γιβραλτάρ της ανατολής», επειδή τυγχάνει να είναι σε σμίκρυνση πανομοιότυπη με τον βράχο του Γιβραλτάρ. Ο Στράβων την αναφέρει ως «φρούριο Μινώα». Η βυζαντινή αυτή Καστροπολιτεία είναι επίσης γνωστή ως το «Υπερνεφέλες Κάστρο» του Μοριά, το «Περιώνυμον Άστυ» του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’, η «Θεόσωστος πόλη» των Παλαιολόγων του Μυστρά, το «Μενεξέ Καλέσι» των Τούρκων, το λουλούδι της Μονεμβασιάς - η Ανθομύριστη Καστροπολιτεία του Νότου.
Ιστορία
Αρχαιότητα
Η Μονεμβασιά απαντάται ήδη από την προϊστορική περίοδο. Πρωτοκατοικήθηκε πριν από 8.000 χρόνια και πρόκειται για τον μοναδικό Πρωτοελλαδικό οικισμό στις ανατολικές ακτές της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός συμπίπτει χρονολογικά με τον πρώτο Κυκλαδίτικο και τον Πρωτομινωικό πολιτισμό. Κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων ήταν η σημαντικότερη πόλη στις ανατολικές ακτές της χερσονήσου του Μαλέα και άνθισε κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων. Το τοπωνύμιο «Μινώα» υποδηλώνει την ύπαρξη λιμένα στην αρχαιότητα, ίχνη της οποίας έχουν εντοπιστεί υποθαλάσσια. Ο βράχος της Μονεμβασιάς είναι το αποτέλεσμα ενός ισχυρότατου σεισμού που τοποθετείται χρονολογικά γύρω στο Νοέμβριο του 375 μ.Χ. Η σεισμική δόνηση προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στη γεωλογική διαμόρφωση του τοπίου. Τα παράλια της Λακωνικής χερσονήσου και ιδιαίτερα της περιοχής Επιδαύρου Λιμηράς, υπέστησαν καθίζηση. Μεγάλης ιστορικής σημασίας πόλεις, μερικώς ή ολικώς βυθίστηκαν, όπως η Πλύτρα, ο Ασωπός, οι Βοίες και η Επίδαυρος Λιμηράς. Οι επιδρομές των Αράβων και των Βησιγότθων τον 6ο αι. μ.Χ., ανάγκασαν τους Λάκωνες να αναζητήσουν καταφύγιο στην πάνω πόλη του βράχου, καθώς ήταν ένα μέρος παραθαλάσσιο, δυσπρόσιτο για οχύρωση.
Μονεμβασία η επίσημη ονομασία, Μονεμβασιά στην ποιητική εκδοχή της, Μονεμβάσια ή Μονοβάσια για τους ντόπιους, Μαλβουαζὶ για τους Φράγκους και Μαλμζύ κατά τους Άγγλους. Mόνο μια στενή λωρίδα γης, μια γέφυρα, συνδέει τη Μονεμβασιά με τη στεριά, που φαντάζει σαν πλωτό φρούριο. Εξού και το όνομά της, από τη σύνθεση των λέξεων «μόνη» και «έμβαση», δηλαδή τη μοναδική είσοδο που την ενώνει με τον έξω κόσμο. Το παρωνύμιο της Μονεμβασιάς είναι «Γιβραλτάρ της ανατολής», επειδή τυγχάνει να είναι σε σμίκρυνση πανομοιότυπη με τον βράχο του Γιβραλτάρ. Ο Στράβων την αναφέρει ως «φρούριο Μινώα». Η βυζαντινή αυτή Καστροπολιτεία είναι επίσης γνωστή ως το «Υπερνεφέλες Κάστρο» του Μοριά, το «Περιώνυμον Άστυ» του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’, η «Θεόσωστος πόλη» των Παλαιολόγων του Μυστρά, το «Μενεξέ Καλέσι» των Τούρκων, το λουλούδι της Μονεμβασιάς - η Ανθομύριστη Καστροπολιτεία του Νότου.
Ιστορία
Αρχαιότητα
Η Μονεμβασιά απαντάται ήδη από την προϊστορική περίοδο. Πρωτοκατοικήθηκε πριν από 8.000 χρόνια και πρόκειται για τον μοναδικό Πρωτοελλαδικό οικισμό στις ανατολικές ακτές της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός συμπίπτει χρονολογικά με τον πρώτο Κυκλαδίτικο και τον Πρωτομινωικό πολιτισμό. Κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων ήταν η σημαντικότερη πόλη στις ανατολικές ακτές της χερσονήσου του Μαλέα και άνθισε κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων. Το τοπωνύμιο «Μινώα» υποδηλώνει την ύπαρξη λιμένα στην αρχαιότητα, ίχνη της οποίας έχουν εντοπιστεί υποθαλάσσια. Ο βράχος της Μονεμβασιάς είναι το αποτέλεσμα ενός ισχυρότατου σεισμού που τοποθετείται χρονολογικά γύρω στο Νοέμβριο του 375 μ.Χ. Η σεισμική δόνηση προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στη γεωλογική διαμόρφωση του τοπίου. Τα παράλια της Λακωνικής χερσονήσου και ιδιαίτερα της περιοχής Επιδαύρου Λιμηράς, υπέστησαν καθίζηση. Μεγάλης ιστορικής σημασίας πόλεις, μερικώς ή ολικώς βυθίστηκαν, όπως η Πλύτρα, ο Ασωπός, οι Βοίες και η Επίδαυρος Λιμηράς. Οι επιδρομές των Αράβων και των Βησιγότθων τον 6ο αι. μ.Χ., ανάγκασαν τους Λάκωνες να αναζητήσουν καταφύγιο στην πάνω πόλη του βράχου, καθώς ήταν ένα μέρος παραθαλάσσιο, δυσπρόσιτο για οχύρωση.
Βυζαντινή περίοδος
Τον 7ο αιώνα και μετά η Μονεμβασιά λόγω της θέσης της, αναπτύχθηκε σε εμπορικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Οι επαφές της πόλης με τον υπόλοιπο κόσμο έγιναν πυκνότερες, με συνέπεια τον αποδεκατισμό των κατοίκων της Μονεμβασιάς το 746μ.Χ., εξαιτίας της πανούκλας που μεταδόθηκε από επιβάτες δύο πλοίων της Σικελίας που στάθμευσαν στο λιμάνι. Το Βυζαντινό κράτος, από την αρχή απόδωσε στην Μονεμβασιά την προσήκουσα σημασία, καθιστώντας την κέντρο επιχειρήσεων και στρατιωτική βάση. Από νωρίς μετέχει και στα εκκλησιαστικά δρώμενα, με τον πρώτο επίσκοπο της Μονεμβασιάς Πέτρο, να παρίσταται στην Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 787μ.Χ. Γύρω στο 878μ.Χ., αναφέρεται η κτίση της Μονεμβασιάς ως ορμητήριο του βυζαντινού στόλου εναντίον των Αβάρων, υπό τον ναύαρχο Αδριανό και παρατηρείται δυναμική ανάπτυξη με έντονες ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες των κατοίκων.
Δημιουργείται έτσι η Κάτω Πόλη, στη ΝΑ ακροθαλασσιά του νησιού, λίγο μετά το 900μ.Χ., περίπου 300 χρόνια από την χρονολογία κτίσης της Μονεμβασιάς. Στις αρχές του 10ου αιώνα, η εκκλησιαστική έδρα της Μονεμβασιάς μεταφέρθηκε από την δικαιοδοσία της εκκλησίας της Ρώμης στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, όπου υποβαθμίστηκε σε επισκοπή της Κορίνθου. Παρόλα αυτά, η Μονεμβασιά συνέχισε να αναπτύσσεται, ενώ παράλληλα διατηρούσε προνόμια, ανάμεσα στα οποία ήταν και η αυτοδιοίκηση. Κατά τη διάρκεια του 11ου και 12ου αιώνα, η Μονεμβασιά γνώρισε εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη. Η πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη πολιορκία που δέχτηκε η πόλη, έλαβε χώρα το 1147μ.Χ., από τον ναύαρχο του βασιλιά της Σικελίας, Ρογίρο Β’. Η προσπάθεια του ναυάρχου Αντιοχέα, αποδείχτηκε μάταιη και ξεκινά η μακρά ακολουθία των ξένων δυνάμεων που επιβουλεύτηκαν την Μονεμβασιά.
Ενετοκρατία
Όταν το 1204 μ.Χ. οι Φράγκοι κατέλυσαν το βυζαντινό κράτος, η Πελοπόννησος αντιστάθηκε σθεναρά και ακόμα περισσότερο η Μονεμβασιά, η οποία παρέμεινε απόρθητη για περισσότερο από 40 χρόνια. Το 1249 η πόλη κυριεύτηκε από τους Φράγκους, ύστερα από τρίχρονη πολιορκία από τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο. Η Φραγκοκρατία διήρκησε 14 χρόνια και το 1262 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος κατέλαβε την πόλη. Κατά την βασιλεία του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, παραχωρήθηκαν σημαντικά προνόμια στη Μονεμβασία μέσω δύο Χρυσόβουλλων που εκδόθηκαν το 1284 και 1301. Τα προνόμια αυτά επεκτάθηκαν το 1336 με άλλο Χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Γ’. Το 1292, ο Καταλανός πειρατής Roger de Lluria λεηλάτησε τη Μονεμβασία και άλλες πόλεις του Αιγαίου. Το 1395, η πόλη καταλαμβάνεται για τρεις μήνες από τους Τούρκους, ενώ το 1443 ο Θεόδωρος Β’ Παλαιολόγος ανανέωσε τα προνόμια της πόλης. Το 1460 η πόλη ήταν υπό την προστασία του Πάπα Πίου Β’ ενώ το 1463 καταλήφθηκε από τους Βενετούς. Η Α’ Ενετοκρατία τελείωσε το 1540.
Τον 7ο αιώνα και μετά η Μονεμβασιά λόγω της θέσης της, αναπτύχθηκε σε εμπορικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Οι επαφές της πόλης με τον υπόλοιπο κόσμο έγιναν πυκνότερες, με συνέπεια τον αποδεκατισμό των κατοίκων της Μονεμβασιάς το 746μ.Χ., εξαιτίας της πανούκλας που μεταδόθηκε από επιβάτες δύο πλοίων της Σικελίας που στάθμευσαν στο λιμάνι. Το Βυζαντινό κράτος, από την αρχή απόδωσε στην Μονεμβασιά την προσήκουσα σημασία, καθιστώντας την κέντρο επιχειρήσεων και στρατιωτική βάση. Από νωρίς μετέχει και στα εκκλησιαστικά δρώμενα, με τον πρώτο επίσκοπο της Μονεμβασιάς Πέτρο, να παρίσταται στην Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 787μ.Χ. Γύρω στο 878μ.Χ., αναφέρεται η κτίση της Μονεμβασιάς ως ορμητήριο του βυζαντινού στόλου εναντίον των Αβάρων, υπό τον ναύαρχο Αδριανό και παρατηρείται δυναμική ανάπτυξη με έντονες ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες των κατοίκων.
Δημιουργείται έτσι η Κάτω Πόλη, στη ΝΑ ακροθαλασσιά του νησιού, λίγο μετά το 900μ.Χ., περίπου 300 χρόνια από την χρονολογία κτίσης της Μονεμβασιάς. Στις αρχές του 10ου αιώνα, η εκκλησιαστική έδρα της Μονεμβασιάς μεταφέρθηκε από την δικαιοδοσία της εκκλησίας της Ρώμης στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, όπου υποβαθμίστηκε σε επισκοπή της Κορίνθου. Παρόλα αυτά, η Μονεμβασιά συνέχισε να αναπτύσσεται, ενώ παράλληλα διατηρούσε προνόμια, ανάμεσα στα οποία ήταν και η αυτοδιοίκηση. Κατά τη διάρκεια του 11ου και 12ου αιώνα, η Μονεμβασιά γνώρισε εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη. Η πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη πολιορκία που δέχτηκε η πόλη, έλαβε χώρα το 1147μ.Χ., από τον ναύαρχο του βασιλιά της Σικελίας, Ρογίρο Β’. Η προσπάθεια του ναυάρχου Αντιοχέα, αποδείχτηκε μάταιη και ξεκινά η μακρά ακολουθία των ξένων δυνάμεων που επιβουλεύτηκαν την Μονεμβασιά.
Ενετοκρατία
Όταν το 1204 μ.Χ. οι Φράγκοι κατέλυσαν το βυζαντινό κράτος, η Πελοπόννησος αντιστάθηκε σθεναρά και ακόμα περισσότερο η Μονεμβασιά, η οποία παρέμεινε απόρθητη για περισσότερο από 40 χρόνια. Το 1249 η πόλη κυριεύτηκε από τους Φράγκους, ύστερα από τρίχρονη πολιορκία από τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο. Η Φραγκοκρατία διήρκησε 14 χρόνια και το 1262 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος κατέλαβε την πόλη. Κατά την βασιλεία του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, παραχωρήθηκαν σημαντικά προνόμια στη Μονεμβασία μέσω δύο Χρυσόβουλλων που εκδόθηκαν το 1284 και 1301. Τα προνόμια αυτά επεκτάθηκαν το 1336 με άλλο Χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Γ’. Το 1292, ο Καταλανός πειρατής Roger de Lluria λεηλάτησε τη Μονεμβασία και άλλες πόλεις του Αιγαίου. Το 1395, η πόλη καταλαμβάνεται για τρεις μήνες από τους Τούρκους, ενώ το 1443 ο Θεόδωρος Β’ Παλαιολόγος ανανέωσε τα προνόμια της πόλης. Το 1460 η πόλη ήταν υπό την προστασία του Πάπα Πίου Β’ ενώ το 1463 καταλήφθηκε από τους Βενετούς. Η Α’ Ενετοκρατία τελείωσε το 1540.
Α΄ Τουρκοκρατία
Στις 2 Οκτωβρίου 1540 παραδόθηκε το Κάστρο και η Μονεμβάσια στους Τούρκους για 150 χρόνια (1540-1690). Το 1564 οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη επιχείρησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν το Κάστρο. Μετά από αυτήν την επιχείρηση, η είσοδος στη Βορεινή πλευρά του βράχου σφραγίστηκε με τείχος (Mura Rossa). Το 1690 η πόλη ξαναπέφτει στα χέρια των Βενετών για 25 χρόνια.
Βενετικά ανάκτηση και Β΄ Τουρκοκρατία
Η ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Βενετούς (1685-1715) είχε ως αποτέλεσμα και την επανεγκατάσταση κατοίκων στη Μονεμβασία, που ορίστηκε πρωτεύουσα του διαμερίσματος της Λακωνίας. Ο πληθυσμός της μειώθηκε πάλι θεαματικά κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία (1715-1821) και το λιμάνι της δεν παρουσίαζε πια καμιά σχεδόν κίνηση. Το 1770 οι Μονεμβασίτες συμμετείχαν στα Ορλωφικά και ολόκληρη η περιοχή λεηλατήθηκε.
Ελληνική Επανάσταση
Το φρούριο της Μονεμβασίας πολιορκήθηκε κατά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης από ξηρά και θάλασσα και ύστερα από τετράμηνη πολιορκία παραδόθηκε στους Έλληνες στις 23 Ιουλίου 1821. Ακολούθησαν διαμάχες για την διανομή των λαφύρων και τη διοίκηση, οι οποίες οδήγησαν στην αναρχία. Τελικά, αρκετές ελληνικές οικογένειες , οι οποίες είχαν καταφύγει το 1770 στις Σπέτσες, την Ύδρα, την Αίγινα και σε άλλα νησιά, μετά την απελευθέρωση της πόλης, γύρισαν πίσω στη πατρίδα τους.
Νεότερα Χρόνια
Όλο τον 19ο αιώνα έμεινε η Μονεμβάσια μια ασήμαντη μικρή επαρχιακή πόλη, η οποία ούτε καν μια καλή ακτοπλοϊκή σύνδεση είχε με τα άλλα λιμάνια της Ελλάδας. Το έτος 1911 εγκατέλειψαν οι τελευταίοι κάτοικοι το πλάτωμα στην κορυφή του βράχου, το οποίον από τότε είναι μόνο μια πεδιάδα από ερείπια. Στις αρχές του 20ου αιώνα πολλοί κάτοικοι εγκατέλειψαν την Κάτω Πόλη για να εγκατασταθούν στο νέο οικισμό της Γέφυρας. Η Μονεμβασιά συνέχισε να βασίζεται για την ύδρευσή της στις στέρνες μέχρι το 1964 και ο ηλεκτρισμός έφτασε το 1972. Από τη δεκαετία του 1970 η Μονεμβασιά άρχισε να ακμάζει ξανά, αυτή τη φορά ως τουριστικός προορισμός. Η ελληνική στατιστική υπηρεσία αναφέρει 32 μόνον κάτοικους στο βράχο το έτος 1971 που είναι και η μεγαλύτερη πληθυσμιακή πτώση εκεί.
Στις 2 Οκτωβρίου 1540 παραδόθηκε το Κάστρο και η Μονεμβάσια στους Τούρκους για 150 χρόνια (1540-1690). Το 1564 οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη επιχείρησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν το Κάστρο. Μετά από αυτήν την επιχείρηση, η είσοδος στη Βορεινή πλευρά του βράχου σφραγίστηκε με τείχος (Mura Rossa). Το 1690 η πόλη ξαναπέφτει στα χέρια των Βενετών για 25 χρόνια.
Βενετικά ανάκτηση και Β΄ Τουρκοκρατία
Η ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Βενετούς (1685-1715) είχε ως αποτέλεσμα και την επανεγκατάσταση κατοίκων στη Μονεμβασία, που ορίστηκε πρωτεύουσα του διαμερίσματος της Λακωνίας. Ο πληθυσμός της μειώθηκε πάλι θεαματικά κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία (1715-1821) και το λιμάνι της δεν παρουσίαζε πια καμιά σχεδόν κίνηση. Το 1770 οι Μονεμβασίτες συμμετείχαν στα Ορλωφικά και ολόκληρη η περιοχή λεηλατήθηκε.
Ελληνική Επανάσταση
Το φρούριο της Μονεμβασίας πολιορκήθηκε κατά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης από ξηρά και θάλασσα και ύστερα από τετράμηνη πολιορκία παραδόθηκε στους Έλληνες στις 23 Ιουλίου 1821. Ακολούθησαν διαμάχες για την διανομή των λαφύρων και τη διοίκηση, οι οποίες οδήγησαν στην αναρχία. Τελικά, αρκετές ελληνικές οικογένειες , οι οποίες είχαν καταφύγει το 1770 στις Σπέτσες, την Ύδρα, την Αίγινα και σε άλλα νησιά, μετά την απελευθέρωση της πόλης, γύρισαν πίσω στη πατρίδα τους.
Νεότερα Χρόνια
Όλο τον 19ο αιώνα έμεινε η Μονεμβάσια μια ασήμαντη μικρή επαρχιακή πόλη, η οποία ούτε καν μια καλή ακτοπλοϊκή σύνδεση είχε με τα άλλα λιμάνια της Ελλάδας. Το έτος 1911 εγκατέλειψαν οι τελευταίοι κάτοικοι το πλάτωμα στην κορυφή του βράχου, το οποίον από τότε είναι μόνο μια πεδιάδα από ερείπια. Στις αρχές του 20ου αιώνα πολλοί κάτοικοι εγκατέλειψαν την Κάτω Πόλη για να εγκατασταθούν στο νέο οικισμό της Γέφυρας. Η Μονεμβασιά συνέχισε να βασίζεται για την ύδρευσή της στις στέρνες μέχρι το 1964 και ο ηλεκτρισμός έφτασε το 1972. Από τη δεκαετία του 1970 η Μονεμβασιά άρχισε να ακμάζει ξανά, αυτή τη φορά ως τουριστικός προορισμός. Η ελληνική στατιστική υπηρεσία αναφέρει 32 μόνον κάτοικους στο βράχο το έτος 1971 που είναι και η μεγαλύτερη πληθυσμιακή πτώση εκεί.
