της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Η Καλαμάτα, είναι πόλη της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας και λιμάνι της νότιας ηπειρωτικής Ελλάδας. Η πόλη είναι χτισμένη στην θέση των αρχαίων Φαρών, στους πρόποδες του επιβλητικού Ταΰγετου. Η Καλαμάτα, στο μυχό του Μεσσηνιακού κόλπου, ανάμεσα στον επιβλητικό Ταΰγετο και τον ευλογημένο μεσσηνιακό κάμπο, προσμετρά βίο μακραίωνο.
Ονομασία
Στην αρχαιότητα, η Καλαμάτα ονομαζόταν Φαραί, από τον ιδρυτή της Φάρι, o οποίος κατά τη μυθολογία ήταν γιος του θεού Ερμή. Η επίσημη ονομασία της πόλης έως το 1961 ήταν Καλάμαι. Σύμφωνα με μια εκδοχή η προέλευση της ονομασίας Καλαμάτα βασίζεται στο ουσιαστικό κάλαμος (καλάμι), και ίσως στο λαϊκότερο τύπο «τα καλάματα». Το συγκεκριμένο φυτό αφθονούσε παλαιότερα στην Καλαμάτα. Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν πως το όνομα προέρχεται από μια μονή αφιερωμένη στην Παναγία την Καλομάτα. Τέλος, κατά τον κ. Πανταζόπουλος, το όνομα Καλαμάτα συσχετίζεται με κάποιο πανδοχείο της πόλης του 10ου αιώνα, ιδιοκτησίας εβραϊκής, όπου φέρεται να υπήρχε γραμμένη η φαινομενικά ελληνική λέξη «Καλαμάτα», η οποία όμως, διαβαζόμενη «ανάποδα», ήταν σύνθεση δυο εβραϊκών λέξεων: ατά και μαλάκ (= αμαρτωλός άγγελος / απεσταλμένος). Το όνομα αυτό υποστηρίζεται ότι ήταν η κρυπτογραφημένη έκφραση αγανάκτησης των Εβραίων της περιοχής προς τον Όσιο Νίκωνα τον Μετανοείτε, ο οποίος υπήρξε δεινός διώκτης τους, περί τα τέλη του 10ου αιώνα.
Αρχαιότητα
Η περιοχή κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως μαρτυρεί ο ΄Ομηρος και η παρουσία οικισμού ιχνηλατείται και κατά τους μετέπειτα χρόνους. Παλιότερα θεωρούσαν ότι, κατά την αρχαία εποχή, η θάλασσα κάλυπτε όλη την έκταση της σημερινής πόλης, αλλά τα ευρήματα αρχαιολογικής σκαπάνης βεβαίωσαν το αντίθετο. Η Καλαμάτα (Φαραί) έχει περιορισμένη σημασία κατά την αρχαία περίοδο, καθώς βρίσκεται κάτω από Λακωνική κυριαρχία από τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Ακόμη και μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας από τους Θηβαίους υπό τον Επαμεινώνδα, οι Φαρές επισκιάζονται, αυτή τη φορά από τη νέα πρωτεύουσα των Μεσσηνίων, την Μεσσήνη (στο σημερινό Μαυρομμάτι). Ο αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος μάλιστα υπήγαγε την πόλη των Φαρών στη δικαιοδοσία των Λακώνων, αν και αμέσως μετά ο Τιβέριος την επανέφερε στους Μεσσήνιους.
Στην αρχαιότητα, η Καλαμάτα ονομαζόταν Φαραί, από τον ιδρυτή της Φάρι, o οποίος κατά τη μυθολογία ήταν γιος του θεού Ερμή. Η επίσημη ονομασία της πόλης έως το 1961 ήταν Καλάμαι. Σύμφωνα με μια εκδοχή η προέλευση της ονομασίας Καλαμάτα βασίζεται στο ουσιαστικό κάλαμος (καλάμι), και ίσως στο λαϊκότερο τύπο «τα καλάματα». Το συγκεκριμένο φυτό αφθονούσε παλαιότερα στην Καλαμάτα. Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν πως το όνομα προέρχεται από μια μονή αφιερωμένη στην Παναγία την Καλομάτα. Τέλος, κατά τον κ. Πανταζόπουλος, το όνομα Καλαμάτα συσχετίζεται με κάποιο πανδοχείο της πόλης του 10ου αιώνα, ιδιοκτησίας εβραϊκής, όπου φέρεται να υπήρχε γραμμένη η φαινομενικά ελληνική λέξη «Καλαμάτα», η οποία όμως, διαβαζόμενη «ανάποδα», ήταν σύνθεση δυο εβραϊκών λέξεων: ατά και μαλάκ (= αμαρτωλός άγγελος / απεσταλμένος). Το όνομα αυτό υποστηρίζεται ότι ήταν η κρυπτογραφημένη έκφραση αγανάκτησης των Εβραίων της περιοχής προς τον Όσιο Νίκωνα τον Μετανοείτε, ο οποίος υπήρξε δεινός διώκτης τους, περί τα τέλη του 10ου αιώνα.
Αρχαιότητα
Η περιοχή κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως μαρτυρεί ο ΄Ομηρος και η παρουσία οικισμού ιχνηλατείται και κατά τους μετέπειτα χρόνους. Παλιότερα θεωρούσαν ότι, κατά την αρχαία εποχή, η θάλασσα κάλυπτε όλη την έκταση της σημερινής πόλης, αλλά τα ευρήματα αρχαιολογικής σκαπάνης βεβαίωσαν το αντίθετο. Η Καλαμάτα (Φαραί) έχει περιορισμένη σημασία κατά την αρχαία περίοδο, καθώς βρίσκεται κάτω από Λακωνική κυριαρχία από τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Ακόμη και μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας από τους Θηβαίους υπό τον Επαμεινώνδα, οι Φαρές επισκιάζονται, αυτή τη φορά από τη νέα πρωτεύουσα των Μεσσηνίων, την Μεσσήνη (στο σημερινό Μαυρομμάτι). Ο αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος μάλιστα υπήγαγε την πόλη των Φαρών στη δικαιοδοσία των Λακώνων, αν και αμέσως μετά ο Τιβέριος την επανέφερε στους Μεσσήνιους.
Ρωμαϊκοί Χρόνοι
Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, οι Φαρές θα συμμετάσχουν σε ομοσπονδιακό κράτος με πρωτεύουσα τη Μεσσήνη, χωρίς όμως να έχουν απαλλαγεί οριστικά από τις λακωνικές διεκδικήσεις. Ο Οκταβιανός Αύγουστος θα παραχωρήσει τις Φαρές στους Λάκωνες μετά τη νίκη του στο Άκτιο (31 π.Χ.), τιμωρώντας έτσι τους Μεσσήνιους γιατί είχαν πάρει το μέρος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Στη συνέχεια, όμως, ο αυτοκράτορας Τιβέριος (14-37 μ.Χ.) απέδωσε τις Φαρές, τη Θουρία και την περιοχή της Δενθελεάτιδας και πάλι στους Μεσσήνιους. Οριστική ρύθμιση των συνόρων πραγματοποιήθηκε την εποχή του Βεσπασιανού (78 μ.Χ.). Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, οι Φαρές ήκμασαν.
Βυζαντινοί Χρόνοι
Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ανθρώπινη παρουσία και κατά την Υστερορωμαϊκή όσο και κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο - μια περίοδο κατά την οποία η σημασία της περιοχής ήταν μάλλον περιορισμένη. Η γεωγραφική αυτή ζώνη χρησιμοποιήθηκε ως βάση και προπύργιο των Βυζαντινών, ιδιαίτερα μετά τον 7ο αι. Το κάστρο των Φαρών διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των Σλάβων, που έφτασαν στην περιοχή στο δεύτερο μισό του 7ου αι., και απηχεί την επέκταση της βυζαντινής παρουσίας από τα παράλια προς τη μεσσηνιακή ενδοχώρα. Καθώς, μάλιστα, απέτυχαν να καταλάβουν την περιοχή των Φαρών, οι πληθυσμοί των Σλάβων εγκαταστάθηκαν αρχικά στην αρχαία κώμη «Καλάμαι», μετονομάζοντάς την σε Γιάννιτσα (σήμερα Ελαιοχώρι), στη Σέλιτσα (Βέργα) και στους ορεινούς όγκους του δυτικού Ταϋγέτου, για να εξουδετερωθούν οριστικά στα μέσα του 9ου αι. Κατά τα μέσα του 12ου αι., η Καλαμάτα είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη σπουδαιότητα, διέθετε μονή που σχετιζόταν με τη Σπάρτη και αποτελούσε κόμβο του οδικού άξονα που συνέδεε την ορεινή με την παράλια νοτιοδυτική Πελοπόννησο.
Τουρκοκρατία-Βενετοκρατία
Το 1459 την Καλαμάτα την καταλαμβάνουν οι Οθωμανοί Τούρκοι του Μωάμεθ Β' Πορθητή. Το 1464, το κάστρο κατέλαβε ο Βενετός Φραγκίσκο Τάνο, αλλά το 1540 εγκαταλείπεται από τους Βενετούς που το έκαψαν. Το 1685 καταστρέφεται οριστικά από το Βενετό στρατηγό Μοροζίνι, όταν το κατέλαβε κατά τη νικηφόρα εκστρατεία του στην Πελοπόννησο. Επιστράφηκε οριστικά στους Οθωμανούς το 1715.
Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, οι Φαρές θα συμμετάσχουν σε ομοσπονδιακό κράτος με πρωτεύουσα τη Μεσσήνη, χωρίς όμως να έχουν απαλλαγεί οριστικά από τις λακωνικές διεκδικήσεις. Ο Οκταβιανός Αύγουστος θα παραχωρήσει τις Φαρές στους Λάκωνες μετά τη νίκη του στο Άκτιο (31 π.Χ.), τιμωρώντας έτσι τους Μεσσήνιους γιατί είχαν πάρει το μέρος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Στη συνέχεια, όμως, ο αυτοκράτορας Τιβέριος (14-37 μ.Χ.) απέδωσε τις Φαρές, τη Θουρία και την περιοχή της Δενθελεάτιδας και πάλι στους Μεσσήνιους. Οριστική ρύθμιση των συνόρων πραγματοποιήθηκε την εποχή του Βεσπασιανού (78 μ.Χ.). Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, οι Φαρές ήκμασαν.
Βυζαντινοί Χρόνοι
Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ανθρώπινη παρουσία και κατά την Υστερορωμαϊκή όσο και κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο - μια περίοδο κατά την οποία η σημασία της περιοχής ήταν μάλλον περιορισμένη. Η γεωγραφική αυτή ζώνη χρησιμοποιήθηκε ως βάση και προπύργιο των Βυζαντινών, ιδιαίτερα μετά τον 7ο αι. Το κάστρο των Φαρών διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των Σλάβων, που έφτασαν στην περιοχή στο δεύτερο μισό του 7ου αι., και απηχεί την επέκταση της βυζαντινής παρουσίας από τα παράλια προς τη μεσσηνιακή ενδοχώρα. Καθώς, μάλιστα, απέτυχαν να καταλάβουν την περιοχή των Φαρών, οι πληθυσμοί των Σλάβων εγκαταστάθηκαν αρχικά στην αρχαία κώμη «Καλάμαι», μετονομάζοντάς την σε Γιάννιτσα (σήμερα Ελαιοχώρι), στη Σέλιτσα (Βέργα) και στους ορεινούς όγκους του δυτικού Ταϋγέτου, για να εξουδετερωθούν οριστικά στα μέσα του 9ου αι. Κατά τα μέσα του 12ου αι., η Καλαμάτα είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη σπουδαιότητα, διέθετε μονή που σχετιζόταν με τη Σπάρτη και αποτελούσε κόμβο του οδικού άξονα που συνέδεε την ορεινή με την παράλια νοτιοδυτική Πελοπόννησο.
Τουρκοκρατία-Βενετοκρατία
Το 1459 την Καλαμάτα την καταλαμβάνουν οι Οθωμανοί Τούρκοι του Μωάμεθ Β' Πορθητή. Το 1464, το κάστρο κατέλαβε ο Βενετός Φραγκίσκο Τάνο, αλλά το 1540 εγκαταλείπεται από τους Βενετούς που το έκαψαν. Το 1685 καταστρέφεται οριστικά από το Βενετό στρατηγό Μοροζίνι, όταν το κατέλαβε κατά τη νικηφόρα εκστρατεία του στην Πελοπόννησο. Επιστράφηκε οριστικά στους Οθωμανούς το 1715.
Επανάσταση 1821
Η Καλαμάτα απελευθερώνεται από τους Τούρκους στις 23 Μαρτίου του 1821. Την ημέρα εκείνη ,μεταξύ άλλων, ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Παπαφλέσσας μπήκαν μέσα στην πόλη ως απελευθερωτές. Έλαβαν μέρος στην πανηγυρική δοξολογία που τελέστηκε στον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων. Στους Αγίους Αποστόλους ευλογείται η επαναστατική σημαία και από εδώ ξεκινάει η επανάσταση στη νότια Πελοπόννησο. Από την Καλαμάτα η Μεσσηνιακή Γερουσία συντάσσει δύο σπουδαία κείμενα την «Προειδοποίηση προς τας Ευρωπαϊκάς αυλάς» και την «Προκήρυξη» με αποδέκτες τους Αμερικανούς.
Εγκατάσταση Μικρασιατών
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν στην Καλαμάτα πολλές οικογένειες Μικρασιατών. Συγκεκριμένα, η Δυτική Παραλία της πόλης αποτέλεσε τόπο εγκατάστασης για περίπου τέσσερις χιλιάδες Μικρασιάτες. Για τη διατήρηση της μνήμης έχει εγκατασταθεί στον αύλειο χώρο του Ιερού Ναού Αναλήψεως, στη Δυτική Παραλία Καλαμάτας, Μνημείο Μικρασιατών, που αποτελείται από δύο μεγάλα κομμάτια μαρμάρου, και στο ένα απεικονίζονται οι πρόσφυγες, ενώ στο άλλο ο χάρτης της Μικράς Ασίας, με τα ελληνικά ονόματα δεκάδων πόλεών της.
Νεότερα Χρόνια
Το Σεπτέμβριο του 1986 η Καλαμάτα χτυπήθηκε από δύο ισχυρούς σεισμούς που δυστυχώς είχαν θύματα και προκάλεσαν εκτεταμένες ζημιές. Παρ’ όλα αυτά η πόλη ανασυγκροτήθηκε γρήγορα και σήμερα είναι μια σύγχρονη ελληνική παραθαλάσσια πόλη, που διατηρεί την ιστορική της ταυτότητα στους δρόμους της και σε κάθε έκφανση της ζωής. Σήμερα η Καλαμάτα είναι μια σύγχρονη πόλη με πληθυσμό 54.567 κατοίκους (απογραφή 2011) και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Πελοποννήσου μετά την Πάτρα. Είναι σημαντικό αστικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής, καθώς και διοικητικό κέντρο του Νομού Μεσσηνίας, με τουρισμό σχεδόν όλο το χρόνο.
Η Καλαμάτα απελευθερώνεται από τους Τούρκους στις 23 Μαρτίου του 1821. Την ημέρα εκείνη ,μεταξύ άλλων, ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Παπαφλέσσας μπήκαν μέσα στην πόλη ως απελευθερωτές. Έλαβαν μέρος στην πανηγυρική δοξολογία που τελέστηκε στον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων. Στους Αγίους Αποστόλους ευλογείται η επαναστατική σημαία και από εδώ ξεκινάει η επανάσταση στη νότια Πελοπόννησο. Από την Καλαμάτα η Μεσσηνιακή Γερουσία συντάσσει δύο σπουδαία κείμενα την «Προειδοποίηση προς τας Ευρωπαϊκάς αυλάς» και την «Προκήρυξη» με αποδέκτες τους Αμερικανούς.
Εγκατάσταση Μικρασιατών
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν στην Καλαμάτα πολλές οικογένειες Μικρασιατών. Συγκεκριμένα, η Δυτική Παραλία της πόλης αποτέλεσε τόπο εγκατάστασης για περίπου τέσσερις χιλιάδες Μικρασιάτες. Για τη διατήρηση της μνήμης έχει εγκατασταθεί στον αύλειο χώρο του Ιερού Ναού Αναλήψεως, στη Δυτική Παραλία Καλαμάτας, Μνημείο Μικρασιατών, που αποτελείται από δύο μεγάλα κομμάτια μαρμάρου, και στο ένα απεικονίζονται οι πρόσφυγες, ενώ στο άλλο ο χάρτης της Μικράς Ασίας, με τα ελληνικά ονόματα δεκάδων πόλεών της.
Νεότερα Χρόνια
Το Σεπτέμβριο του 1986 η Καλαμάτα χτυπήθηκε από δύο ισχυρούς σεισμούς που δυστυχώς είχαν θύματα και προκάλεσαν εκτεταμένες ζημιές. Παρ’ όλα αυτά η πόλη ανασυγκροτήθηκε γρήγορα και σήμερα είναι μια σύγχρονη ελληνική παραθαλάσσια πόλη, που διατηρεί την ιστορική της ταυτότητα στους δρόμους της και σε κάθε έκφανση της ζωής. Σήμερα η Καλαμάτα είναι μια σύγχρονη πόλη με πληθυσμό 54.567 κατοίκους (απογραφή 2011) και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Πελοποννήσου μετά την Πάτρα. Είναι σημαντικό αστικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής, καθώς και διοικητικό κέντρο του Νομού Μεσσηνίας, με τουρισμό σχεδόν όλο το χρόνο.
