της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Η Σάμος δεσπόζει στο ανατολικό Αιγαίο. Το νησί ταξιδεύει τον επισκέπτη ανάμεσα στο χώρο και το χρόνο, το μύθο και την ιστορία στο μέρος που γεννήθηκε η θεά Ήρα, γυναίκα του Δία, ο περίφημος αστροφυσικός Αρίσταρχος, που πρώτος διατύπωσε τη θεωρία για την κίνηση της γης, ο μέγας μαθηματικός, ο Πυθαγόρας και άλλες μεγάλες προσωπικότητες.
Ονομασία
Στην αρχαιότητα, η Σάμος έφερε πολλά ονόματα, όπως «Παρθενία», «Μελάμφυλος», «Δρυούσα», «Δόρυσσα», «Ανθεμίς», «Κυπαρισσία», «Ιμβρασία». Το όνομα προκύπτει από την μηκυναϊκή λέξη «σάμη» ή «σάμος», η οποία σημαίνει ύψωμα δίπλα στην ακτή. Η γεωμορφολογία της Σάμου επιβεβαιώνει αυτήν την ονομασία, αφού το νησί έχει αρκετά βουνά και υψώματα. Κατά μια άλλη εκδοχή, το όνομα «Σάμος» θεωρείται πως έδωσε στο νησί ο πρώτος του βασιλιάς Αγκαίος. Μελετητές υποστηρίζουν ότι ετυμολογικά το όνομα προκύπτει από τη φοινικική ρίζα «σάμα», δηλωτική των ορεινών όγκων που κυριαρχούν.
Αρχαιότητα
Υπάρχουν ενδείξεις ότι στη Σάμο κατοικούσαν άνθρωποι τουλάχιστον απ’ την 3η χιλιετία π.Χ., όμως η ιστορία του νησιού αρχίζει τον 6ο π.Χ. αιώνα την ονομαστή εποχή του Πολυκράτη. Κατά την ιστορική παράδοση, το νησί κατοίκησαν διαδοχικά Φοίνικες, Πελασγοί, Κάρες και Λέλεγες. Σύμφωνα με τη μυθολογία, το νησί κατοίκησε πρώτος ο Αγκαίος από την Αρκαδία, ο οποίος είχε μάλιστα πάρει μέρος και στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο μύθος αυτός πιθανότατα υποδηλώνει τη μετακίνηση προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, άρα και προς τη Σάμο, πληθυσμών από την κυρίως Ελλάδα, στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, οι πρώτοι άποικοι του νησιού ήταν Ίωνες από την περιοχή της Επιδαύρου, με επικεφαλής τον Τεμβρίωνα, και, κατόπιν, τον Προκλή, φέρνοντας μαζί τους και τη λατρεία της θεάς Ήρας.
Η Σάμος, υπήρξε μεγάλη ναυτική δύναμη και ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα στο Αιγαίο. Με ταχύτατα πλοία, τις διήρεις «Σάμαινες», εξαπλώθηκε το εμπόριο των ξακουστών της κρασιών και κεραμικών. Το νησί, άκμασε κυρίως την περίοδο της τυραννίας του Πολυκράτη (532-522 π.Χ.), κατά τη διάρκεια της οποίας έγιναν μεγάλα έργα.
Η Αθήνα, απειλούμενη από την αυξανόμενη δύναμη της Σάμου, οργάνωσε εκστρατείες εναντίον της και υπό την αρχηγία του Περικλή, κατέστρεψε το στόλο του νησιού και υπόταξε τους κατοίκους της.
Στην αρχαιότητα, η Σάμος έφερε πολλά ονόματα, όπως «Παρθενία», «Μελάμφυλος», «Δρυούσα», «Δόρυσσα», «Ανθεμίς», «Κυπαρισσία», «Ιμβρασία». Το όνομα προκύπτει από την μηκυναϊκή λέξη «σάμη» ή «σάμος», η οποία σημαίνει ύψωμα δίπλα στην ακτή. Η γεωμορφολογία της Σάμου επιβεβαιώνει αυτήν την ονομασία, αφού το νησί έχει αρκετά βουνά και υψώματα. Κατά μια άλλη εκδοχή, το όνομα «Σάμος» θεωρείται πως έδωσε στο νησί ο πρώτος του βασιλιάς Αγκαίος. Μελετητές υποστηρίζουν ότι ετυμολογικά το όνομα προκύπτει από τη φοινικική ρίζα «σάμα», δηλωτική των ορεινών όγκων που κυριαρχούν.
Αρχαιότητα
Υπάρχουν ενδείξεις ότι στη Σάμο κατοικούσαν άνθρωποι τουλάχιστον απ’ την 3η χιλιετία π.Χ., όμως η ιστορία του νησιού αρχίζει τον 6ο π.Χ. αιώνα την ονομαστή εποχή του Πολυκράτη. Κατά την ιστορική παράδοση, το νησί κατοίκησαν διαδοχικά Φοίνικες, Πελασγοί, Κάρες και Λέλεγες. Σύμφωνα με τη μυθολογία, το νησί κατοίκησε πρώτος ο Αγκαίος από την Αρκαδία, ο οποίος είχε μάλιστα πάρει μέρος και στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο μύθος αυτός πιθανότατα υποδηλώνει τη μετακίνηση προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, άρα και προς τη Σάμο, πληθυσμών από την κυρίως Ελλάδα, στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, οι πρώτοι άποικοι του νησιού ήταν Ίωνες από την περιοχή της Επιδαύρου, με επικεφαλής τον Τεμβρίωνα, και, κατόπιν, τον Προκλή, φέρνοντας μαζί τους και τη λατρεία της θεάς Ήρας.
Η Σάμος, υπήρξε μεγάλη ναυτική δύναμη και ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα στο Αιγαίο. Με ταχύτατα πλοία, τις διήρεις «Σάμαινες», εξαπλώθηκε το εμπόριο των ξακουστών της κρασιών και κεραμικών. Το νησί, άκμασε κυρίως την περίοδο της τυραννίας του Πολυκράτη (532-522 π.Χ.), κατά τη διάρκεια της οποίας έγιναν μεγάλα έργα.
Η Αθήνα, απειλούμενη από την αυξανόμενη δύναμη της Σάμου, οργάνωσε εκστρατείες εναντίον της και υπό την αρχηγία του Περικλή, κατέστρεψε το στόλο του νησιού και υπόταξε τους κατοίκους της.
Ελληνιστικοί και Ρωμαϊκοί χρόνοι
Στα Ρωμαϊκά χρόνια, μετά το τέλος του Μιθριδατικού πολέμου, η Σάμος καταστράφηκε από τον Πομπήιο. Ωστόσο, αργότερα, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Καλιγούλας και Κλαύδιος κατασκευάστηκαν σημαντικά έργα και μνημεία στο νησί. Στα τέλη των Μιθριδατικών πολέμων το νησί αντιμετώπισε επιδρομές πειρατών. Παρόλα αυτά η Σάμος παρέμεινε ανθηρή και ακμάζουσα πόλη κατά την Ρωμαϊκή περίοδο.
Βυζαντινά χρόνια
Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Σάμος, όπως και όλα τα νησιά, υπέστη μεγάλες καταστροφές από πολλούς επιδρομείς και πειρατές. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία μεταλλάσσει δραστικά το νησί με το έντονο χριστιανικό στοιχείο. Μάλιστα, μεγάλη άνθηση την περίοδο αυτή έχει ο μοναχισμός στην περιοχή του Κέρκη. Την εποχή των Σταυροφόρων το νησί πέρασε στους Ενετούς, στη συνέχεια επανήλθε στους Βυζαντινούς και τελικά κατέληξε το 1346 στους Γενουάτες. Λόγω των πολλών πειρατικών επιδρομών, οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν το νησί μέχρι που το 1476 την εγκατέλειψαν και οι τελευταίοι μαζί με τους Γενουάτες. Έτσι η Σάμος ερήμωσε, με λίγους κατοίκους που ζούσαν στα βουνά.
Στα Ρωμαϊκά χρόνια, μετά το τέλος του Μιθριδατικού πολέμου, η Σάμος καταστράφηκε από τον Πομπήιο. Ωστόσο, αργότερα, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Καλιγούλας και Κλαύδιος κατασκευάστηκαν σημαντικά έργα και μνημεία στο νησί. Στα τέλη των Μιθριδατικών πολέμων το νησί αντιμετώπισε επιδρομές πειρατών. Παρόλα αυτά η Σάμος παρέμεινε ανθηρή και ακμάζουσα πόλη κατά την Ρωμαϊκή περίοδο.
Βυζαντινά χρόνια
Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Σάμος, όπως και όλα τα νησιά, υπέστη μεγάλες καταστροφές από πολλούς επιδρομείς και πειρατές. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία μεταλλάσσει δραστικά το νησί με το έντονο χριστιανικό στοιχείο. Μάλιστα, μεγάλη άνθηση την περίοδο αυτή έχει ο μοναχισμός στην περιοχή του Κέρκη. Την εποχή των Σταυροφόρων το νησί πέρασε στους Ενετούς, στη συνέχεια επανήλθε στους Βυζαντινούς και τελικά κατέληξε το 1346 στους Γενουάτες. Λόγω των πολλών πειρατικών επιδρομών, οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν το νησί μέχρι που το 1476 την εγκατέλειψαν και οι τελευταίοι μαζί με τους Γενουάτες. Έτσι η Σάμος ερήμωσε, με λίγους κατοίκους που ζούσαν στα βουνά.
Τουρκοκρατία
Η Σάμος κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχασε τον πληθυσμό της και για μία μεγάλη περίοδο παρέμεινε σχετικά έρημη. Ο Τούρκος Κίλιτς Πασάς στη προσπάθειά του να επανακατοικηθεί η Σάμος, πρόσφερε πολλά προνόμια στους νέους κατοίκους. Πληθυσμός από τις γύρω περιοχές άρχισε να εγκαθίστανται στο νησί και μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή άνθησε το εμπόριο και η ναυτιλία. Τα προϊόντα που εξάγονταν ήταν κυρίως το λάδι και το κρασί.
Το 1821 επαναστάτησε και η Σάμος κατά των Τούρκων και παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες του Τουρκικού στόλου να κατακτήσει το νησί, δεν το κατόρθωσε. Με αρχηγό τον Λυκούργο Λογοθέτη έκαναν επιδρομές στα Μικρασιατικά παράλια και απέκρουσαν τις συνεχείς προσπάθειες του Τούρκικου στόλου να καταλάβει το νησί. Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1827, οι τότε δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία) δεν συμπεριέλαβαν τη Σάμο σ’ αυτό, αν και ήταν ελεύθερη. Ωστόσο, το νησί κατάφερε να παραμείνει αυτόνομο το 1834. Τελικά μετά από πιέσεις που ασκήθηκαν από τον Σαμιώτη πολιτικό Θεμιστοκλή Σοφούλη, η Σάμος εντάχθηκε στην Ελλάδα στις 2 Μαρτίου 1913.
Εγκατάσταση Μικρασιατών
Μέχρι και το 1922 οι Σαμιώτες διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τη Μικρά Ασία. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο νησί, συντελώντας στη διαμόρφωση νέας πολιτιστικής φυσιογνωμίας. Η καπνοβιομηχανία και η βυρσοδεψία παρουσίασαν μεγάλη ακμή και το 1934 ιδρύθηκε η Ένωση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου.
Κατοχή - Αντίσταση και Απελευθέρωση
Το 1941 η Σάμος καταλήφθηκε από τους Ιταλούς ενώ στα βουνά της αναπτύχθηκε ισχυρό αντιστασιακό κίνημα. Με την επανάσταση των κατοίκων του κατάφερε να απελευθερωθεί προσωρινά το 1943. Ωστόσο, υποτάχθηκε και πάλι στους Γερμανούς, μετά από τον ισχυρό βομβαρδισμό του τον Νοέμβριο του 1943 και το νησί γνώρισε τη ναζιστική κατοχή. Τελικά, η Σάμος απελευθερώθηκε το 1944 μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ακολούθησε η απελευθέρωση του 1944, όμως από το 1946 ως το 1949, η Σάμος έζησε τα δεινά του εμφυλίου πολέμου.
Η Σάμος κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχασε τον πληθυσμό της και για μία μεγάλη περίοδο παρέμεινε σχετικά έρημη. Ο Τούρκος Κίλιτς Πασάς στη προσπάθειά του να επανακατοικηθεί η Σάμος, πρόσφερε πολλά προνόμια στους νέους κατοίκους. Πληθυσμός από τις γύρω περιοχές άρχισε να εγκαθίστανται στο νησί και μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή άνθησε το εμπόριο και η ναυτιλία. Τα προϊόντα που εξάγονταν ήταν κυρίως το λάδι και το κρασί.
Το 1821 επαναστάτησε και η Σάμος κατά των Τούρκων και παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες του Τουρκικού στόλου να κατακτήσει το νησί, δεν το κατόρθωσε. Με αρχηγό τον Λυκούργο Λογοθέτη έκαναν επιδρομές στα Μικρασιατικά παράλια και απέκρουσαν τις συνεχείς προσπάθειες του Τούρκικου στόλου να καταλάβει το νησί. Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1827, οι τότε δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία) δεν συμπεριέλαβαν τη Σάμο σ’ αυτό, αν και ήταν ελεύθερη. Ωστόσο, το νησί κατάφερε να παραμείνει αυτόνομο το 1834. Τελικά μετά από πιέσεις που ασκήθηκαν από τον Σαμιώτη πολιτικό Θεμιστοκλή Σοφούλη, η Σάμος εντάχθηκε στην Ελλάδα στις 2 Μαρτίου 1913.
Εγκατάσταση Μικρασιατών
Μέχρι και το 1922 οι Σαμιώτες διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τη Μικρά Ασία. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο νησί, συντελώντας στη διαμόρφωση νέας πολιτιστικής φυσιογνωμίας. Η καπνοβιομηχανία και η βυρσοδεψία παρουσίασαν μεγάλη ακμή και το 1934 ιδρύθηκε η Ένωση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου.
Κατοχή - Αντίσταση και Απελευθέρωση
Το 1941 η Σάμος καταλήφθηκε από τους Ιταλούς ενώ στα βουνά της αναπτύχθηκε ισχυρό αντιστασιακό κίνημα. Με την επανάσταση των κατοίκων του κατάφερε να απελευθερωθεί προσωρινά το 1943. Ωστόσο, υποτάχθηκε και πάλι στους Γερμανούς, μετά από τον ισχυρό βομβαρδισμό του τον Νοέμβριο του 1943 και το νησί γνώρισε τη ναζιστική κατοχή. Τελικά, η Σάμος απελευθερώθηκε το 1944 μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ακολούθησε η απελευθέρωση του 1944, όμως από το 1946 ως το 1949, η Σάμος έζησε τα δεινά του εμφυλίου πολέμου.
