της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Στο μέσο του ανατολικού Αιγαίου και στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων δρόμων που συνδέουν Ανατολή με Δύση, η Χίος υπήρξε από την αρχαιότητα και για πολλούς αιώνες, σπουδαίο εμπορικό, οικονομικό και πνευματικό κέντρο. Ο πληθυσμός της Χίου, ελαττωμένος σε σχέση με το παρελθόν, ανέρχεται στις 50.000 περίπου μόνιμους κατοίκους.
Ονομασία
Το νησί απέκτησε το όνομά του από την Χιόνη, η οποία ήταν κόρη του Ποσειδώνα. Όταν γεννήθηκε στο νησί έπεσε χιόνι γι’ αυτό το μωρό ονομάστηκε έτσι και εξ’ αυτού το νησί Χίος. Λένε μάλιστα ότι όταν έφτασε ο Ποσειδώνας στο νησί ήταν έρημος και με το χιόνι που έπεσε το έδαφός του έγινε γόνιμο. Ο ιστορικός, Ισίδωρος αναφέρει ως τρίτη εκδοχή το ότι το όνομα Χίος το έδωσαν οι Φοίνικες και στη Συριακή γλώσσα σημαίνει μαστίχα. Το νησί αναφέρεται και με άλλα ονόματα τα οποία δεν επικράτησαν, όπως Πιτυούσα από τα δέντρα του, Mάκρις από το σχήμα, Aιθάλεια διότι ήταν ηφαιστειογενές και Oφιούσα επειδή είχε πολλά φίδια.
Μυθολογία
Σύμφωνα με την μυθολογία, στο νησί στάθμευσε ο μυθικός ήρωας Ιάσων, όταν ταξίδευε προς τη Φρυγία. Σύμφωνα με την παράδοση, ο πρώτος βασιλιάς της Χίου ήταν ο Οινοποίων ο οποίος ήταν πολύ ενθουσιασμένος από το ήπιο κλίμα του νησιού και έκτισε ένα ναό του Φαναιού Απόλλωνος, που είναι γνωστός και ως Φανά Ακρωτήρι. Ο Οινοποίων ήταν γιος του Διονύσου και της Αριάδνης, η οποία ήρθε από την Κρήτη και δίδαξε την αμπελουργία στους κατοίκους, αλλά και αδερφός του Μίνου.
Αρχαιότητα
Από την 6η χιλιετία π.Χ. έχουν εντοπισθεί κατάλοιπα νεολιθικού πολιτισμού, ενώ από την 1η χιλιετία π.Χ., οπότε οι Ίωνες έφθασαν στο νησί και αφού αναμείχθηκαν με τους παλιούς κατοίκους και με συγγενικούς πληθυσμούς δημιούργησαν ένα λαμπρό αρχαϊκό πολιτισμό. Η Χίος ήταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ιωνικής Συνομοσπονδίας και ανήκε σ’ένα εμπορικό συνασπισμό που της εξασφάλισε ισχύ και ευημερία. Θεωρείται από την αρχαιότητα τόπος καταγωγής του Ομήρου και συγγραφής των ομηρικών επών κατά τον 9ο π.Χ. αιώνα.
Το νησί απέκτησε το όνομά του από την Χιόνη, η οποία ήταν κόρη του Ποσειδώνα. Όταν γεννήθηκε στο νησί έπεσε χιόνι γι’ αυτό το μωρό ονομάστηκε έτσι και εξ’ αυτού το νησί Χίος. Λένε μάλιστα ότι όταν έφτασε ο Ποσειδώνας στο νησί ήταν έρημος και με το χιόνι που έπεσε το έδαφός του έγινε γόνιμο. Ο ιστορικός, Ισίδωρος αναφέρει ως τρίτη εκδοχή το ότι το όνομα Χίος το έδωσαν οι Φοίνικες και στη Συριακή γλώσσα σημαίνει μαστίχα. Το νησί αναφέρεται και με άλλα ονόματα τα οποία δεν επικράτησαν, όπως Πιτυούσα από τα δέντρα του, Mάκρις από το σχήμα, Aιθάλεια διότι ήταν ηφαιστειογενές και Oφιούσα επειδή είχε πολλά φίδια.
Μυθολογία
Σύμφωνα με την μυθολογία, στο νησί στάθμευσε ο μυθικός ήρωας Ιάσων, όταν ταξίδευε προς τη Φρυγία. Σύμφωνα με την παράδοση, ο πρώτος βασιλιάς της Χίου ήταν ο Οινοποίων ο οποίος ήταν πολύ ενθουσιασμένος από το ήπιο κλίμα του νησιού και έκτισε ένα ναό του Φαναιού Απόλλωνος, που είναι γνωστός και ως Φανά Ακρωτήρι. Ο Οινοποίων ήταν γιος του Διονύσου και της Αριάδνης, η οποία ήρθε από την Κρήτη και δίδαξε την αμπελουργία στους κατοίκους, αλλά και αδερφός του Μίνου.
Αρχαιότητα
Από την 6η χιλιετία π.Χ. έχουν εντοπισθεί κατάλοιπα νεολιθικού πολιτισμού, ενώ από την 1η χιλιετία π.Χ., οπότε οι Ίωνες έφθασαν στο νησί και αφού αναμείχθηκαν με τους παλιούς κατοίκους και με συγγενικούς πληθυσμούς δημιούργησαν ένα λαμπρό αρχαϊκό πολιτισμό. Η Χίος ήταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ιωνικής Συνομοσπονδίας και ανήκε σ’ένα εμπορικό συνασπισμό που της εξασφάλισε ισχύ και ευημερία. Θεωρείται από την αρχαιότητα τόπος καταγωγής του Ομήρου και συγγραφής των ομηρικών επών κατά τον 9ο π.Χ. αιώνα.
Ρωμαϊκοί χρόνοι
Οι Χιώτες συμμάχησαν με τους Ρωμαίους και αρχικά απολάμβαναν κάποια προνόμια. Οι Ρωμαίοι όμως με το πέρασμα των χρόνων αφαίρεσαν πολλά έργα τέχνης από το νησί, ενώ επακολούθησαν και κάποιοι καταστρεπτικοί σεισμοί. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την εξάπλωση του Χριστιανισμού, η Χίος ήταν για πολλούς αιώνες υπό την διακυβέρνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκτός από κάποιες σύντομες χρονικές περιόδους που λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς.
Βυζαντινά χρόνια
Στα Βυζαντινά χρόνια η Χίος ανήκει διοικητικά στο Θέμα του Αιγαίου. Οι Βυζαντινοί αναγνωρίζουν τη νευραλγική γεωγραφική της θέση και την ενισχύουν με κάστρα. Από τη Βυζαντινή περίοδο σώζονται πολλά σημαντικά μνημεία στο νησί. Παλαιοχριστιανικές βασιλικές, αλλά και σημαντικότατες Μονές και εκκλησίες. Η Νέα Μονή της Χίου, κτισμένη με αυτοκρατορική χορηγία του Κων/νου Μονομάχου, απηχεί την Τέχνη της Βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης, τόσο στον αρχιτεκτονικό ρυθμό, όσο και στην ψηφιδωτή διακόσμηση.
Γενουατοκρατία
Μετά από σειρά επιδρομών, η Χίος καταλαμβάνεται το 1346 από τους Γενουάτες. Η πανίσχυρη εμπορικά και ναυτικά Γένοβα οργανώνει συστηματικά την καλλιέργεια και το εμπόριο της μοναδικής μαστίχας, που παράγουν τα Νοτιόχωρα της Χίου. Μια πανίσχυρη Γενοβέζικη εταιρία, η Mahona, διοικεί καταπιεστικά το νησί, οχυρώνοντας ειδικά τα Μαστιχοχώρια με καστροπολιτείες. Τα χωριά Μεστά, Πυργί, Ολύμποι, Καλαμωτή, αλλά και πολλά κάστρα και βίγλες (πύργοι-παρατηρητήρια) αποτελούν δείγματα της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της περιόδου, από την οποία σώζονται πολλά μνημεία στο νησί. Οι Γενοβέζοι προτιμούν για την ανέγερση αρχοντικών «πύργων» τις περιοχές του Κάμπου και των Σκλαβιών, όπου και σήμερα είναι ορατά τα ίχνη της παρουσίας τους.
Οι Χιώτες συμμάχησαν με τους Ρωμαίους και αρχικά απολάμβαναν κάποια προνόμια. Οι Ρωμαίοι όμως με το πέρασμα των χρόνων αφαίρεσαν πολλά έργα τέχνης από το νησί, ενώ επακολούθησαν και κάποιοι καταστρεπτικοί σεισμοί. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την εξάπλωση του Χριστιανισμού, η Χίος ήταν για πολλούς αιώνες υπό την διακυβέρνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκτός από κάποιες σύντομες χρονικές περιόδους που λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς.
Βυζαντινά χρόνια
Στα Βυζαντινά χρόνια η Χίος ανήκει διοικητικά στο Θέμα του Αιγαίου. Οι Βυζαντινοί αναγνωρίζουν τη νευραλγική γεωγραφική της θέση και την ενισχύουν με κάστρα. Από τη Βυζαντινή περίοδο σώζονται πολλά σημαντικά μνημεία στο νησί. Παλαιοχριστιανικές βασιλικές, αλλά και σημαντικότατες Μονές και εκκλησίες. Η Νέα Μονή της Χίου, κτισμένη με αυτοκρατορική χορηγία του Κων/νου Μονομάχου, απηχεί την Τέχνη της Βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης, τόσο στον αρχιτεκτονικό ρυθμό, όσο και στην ψηφιδωτή διακόσμηση.
Γενουατοκρατία
Μετά από σειρά επιδρομών, η Χίος καταλαμβάνεται το 1346 από τους Γενουάτες. Η πανίσχυρη εμπορικά και ναυτικά Γένοβα οργανώνει συστηματικά την καλλιέργεια και το εμπόριο της μοναδικής μαστίχας, που παράγουν τα Νοτιόχωρα της Χίου. Μια πανίσχυρη Γενοβέζικη εταιρία, η Mahona, διοικεί καταπιεστικά το νησί, οχυρώνοντας ειδικά τα Μαστιχοχώρια με καστροπολιτείες. Τα χωριά Μεστά, Πυργί, Ολύμποι, Καλαμωτή, αλλά και πολλά κάστρα και βίγλες (πύργοι-παρατηρητήρια) αποτελούν δείγματα της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της περιόδου, από την οποία σώζονται πολλά μνημεία στο νησί. Οι Γενοβέζοι προτιμούν για την ανέγερση αρχοντικών «πύργων» τις περιοχές του Κάμπου και των Σκλαβιών, όπου και σήμερα είναι ορατά τα ίχνη της παρουσίας τους.
Τουρκοκρατία
Το 1566 η Χίος καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Χάρη στη μαστίχα, απολαμβάνει προνόμια κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ιδιαίτερα μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) αναπτύσσει έντονη εμπορική και ναυτική δραστηριότητα, που τη συνδέει με όλα τα μεγάλα αστικά και εμπορικά κέντρα της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. (Μασσαλία, Τεργέστη, Οδησσό, Αλεξάνδρεια). Αρχοντικές κατοικίες των μεγάλων εμπορικών και ναυτικών οικογενειών του νησιού μπορεί να θαυμάσει κανείς τόσο στον Κάμπο, όσο και στη χώρα. Παράλληλα, ιδρύεται η Σχολή της Χίου και αργότερα η βιβλιοθήκη Κοραή, τα γράμματα γνωρίζουν άνθηση και στη Χίο διδάσκουν μεγάλοι δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Νεόφυτος Βάμβας.
Η αποτυχημένη απόπειρα ξεσηκωμού της Χίου, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης οδήγησε στα τραγικά γεγονότα της σφαγής της Χίου. Ο διάσημος πίνακας του Delacroix που βρίσκεται στο Λούβρο αποτυπώνει το φιλελληνικό κίνημα που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη εξαιτίας του φρικαλέου γεγονότος.
Τα γεγονότα ανακόπτουν την πολύπλευρη άνθηση που είχε γνωρίσει το νησί, αλλά ο δυναμισμός των Χιωτών διοχετεύεται σε νέα αστικά κέντρα που δημιουργούνται σε αυτή την περίοδο, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της οικονομικής ζωής και της αστικής τάξης του Νεοελληνικού Κράτους. Τελικά η Χίος ελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό το 1912 και έγινε κομμάτι της ανεξάρτητης Ελλάδας. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφήτου 1922, πολλοί Μικρασιάτες κατέφυγαν στο νησί και δημιούργησαν νέους οικισμούς όπως το Βαρβάσι.
Κατοχή και νεότερα χρόνια
Ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος με τη Γερμανική Κατοχή στις 4 Μαΐου 1941 καθώς και μετέπειτα ο εμφύλιος, θα δημιουργήσουν μεγάλα ρήγματα στην κοινωνική και οικονομική ζωή του νησιού με επακόλουθο το ρεύμα εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης κατά τις αμέσως επόμενες δεκαετίες. Η Γερμανική κατοχή τερματίστηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1944 και στη διάρκεια της σημειώθηκαν ηρωικές πράξεις αντίστασης από μέρους των Χιωτών. Σήμερα η Χίος είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και πολιτισμένα νησιά της χώρας μας με τις πλούσιες φυσικές ομορφιές της, πολλά μνημεία και ιδιαίτερα με την παραδοσιακή ευγένεια και αρχοντιά των κατοίκων της.
Το 1566 η Χίος καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Χάρη στη μαστίχα, απολαμβάνει προνόμια κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ιδιαίτερα μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) αναπτύσσει έντονη εμπορική και ναυτική δραστηριότητα, που τη συνδέει με όλα τα μεγάλα αστικά και εμπορικά κέντρα της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. (Μασσαλία, Τεργέστη, Οδησσό, Αλεξάνδρεια). Αρχοντικές κατοικίες των μεγάλων εμπορικών και ναυτικών οικογενειών του νησιού μπορεί να θαυμάσει κανείς τόσο στον Κάμπο, όσο και στη χώρα. Παράλληλα, ιδρύεται η Σχολή της Χίου και αργότερα η βιβλιοθήκη Κοραή, τα γράμματα γνωρίζουν άνθηση και στη Χίο διδάσκουν μεγάλοι δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Νεόφυτος Βάμβας.
Η αποτυχημένη απόπειρα ξεσηκωμού της Χίου, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης οδήγησε στα τραγικά γεγονότα της σφαγής της Χίου. Ο διάσημος πίνακας του Delacroix που βρίσκεται στο Λούβρο αποτυπώνει το φιλελληνικό κίνημα που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη εξαιτίας του φρικαλέου γεγονότος.
Τα γεγονότα ανακόπτουν την πολύπλευρη άνθηση που είχε γνωρίσει το νησί, αλλά ο δυναμισμός των Χιωτών διοχετεύεται σε νέα αστικά κέντρα που δημιουργούνται σε αυτή την περίοδο, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της οικονομικής ζωής και της αστικής τάξης του Νεοελληνικού Κράτους. Τελικά η Χίος ελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό το 1912 και έγινε κομμάτι της ανεξάρτητης Ελλάδας. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφήτου 1922, πολλοί Μικρασιάτες κατέφυγαν στο νησί και δημιούργησαν νέους οικισμούς όπως το Βαρβάσι.
Κατοχή και νεότερα χρόνια
Ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος με τη Γερμανική Κατοχή στις 4 Μαΐου 1941 καθώς και μετέπειτα ο εμφύλιος, θα δημιουργήσουν μεγάλα ρήγματα στην κοινωνική και οικονομική ζωή του νησιού με επακόλουθο το ρεύμα εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης κατά τις αμέσως επόμενες δεκαετίες. Η Γερμανική κατοχή τερματίστηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1944 και στη διάρκεια της σημειώθηκαν ηρωικές πράξεις αντίστασης από μέρους των Χιωτών. Σήμερα η Χίος είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και πολιτισμένα νησιά της χώρας μας με τις πλούσιες φυσικές ομορφιές της, πολλά μνημεία και ιδιαίτερα με την παραδοσιακή ευγένεια και αρχοντιά των κατοίκων της.
