Η Πάτμος αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς Unesco, καθώς διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και μερικά από τα πιο αξιόλογα δείγματα της ελληνικής μουσικοχορετικής παράδοσης.
Ιστορία μουσικής Πάτμου
Το 1713 ιδρύεται η Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή από τον μεγάλο Πάτμιο Διδάσκαλο και ιεροδιάκονο Άγιο Μακάριο Καλογερά. Η Σχολή στεγάστηκε και πρωτολειτούργησε μέσα στο κτηριακό συγκρότημα (Κάθισμα) του Ιερού Σπηλαίου της Αποκαλύψεως της Πάτμου. Η θέση της Σχολής ήταν καθοριστικής σημασίας, εφόσον βρισκόταν στην πιο επίκαιρη θρησκευτική θέση του νησιού, δίπλα στο χώρο του Ιερού Σπηλαίου μέσα στον οποίο ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος, έφτασε εξόριστος το 95 μ.Χ., είδε τα φοβερά οράματα και έγραψε το Βιβλίο της Αποκάλυψης.
Ορισμένοι χώροι της Σχολής χρησίμευσαν ως αίθουσες διδασκαλίας, αλλά και ως κοιτώνες των μαθητών. Η θρησκευτική και παιδαγωγική δύναμη του Ιερού Σπηλαίου εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες μαθητών, αλλά και διδασκάλων. Επειδή λειτούργησε μέσα στο κτηριακό συγκρότημα του Καθίσματος ονομάστηκε «ένδον της Αποκαλύψεως Φροντιστήριον». Ο Μακάριος δίδασκε χωρίς μισθό και φρόντιζε για τους άπορους μαθητές του με χορηγήματα.
Επειδή η προσέλευση των μαθητών ήταν μεγάλη, κτίζεται αργότερα ιδιαίτερο κτήριο δίπλα στην Αποκάλυψη για να στεγάσει την Πατμιάδα, γνωστό σήμερα ως Παλαιά Πατμιάδα, τα ερείπια του οποίου σώζονται έως τις μέρες μας. Το 1729 ξεκίνησε η ανοικοδόμηση του κτηρίου της Σχολής, η ολοκλήρωση της οποίου καθυστέρησε λόγω δυσκολιών, όπως ο φοβερός λιμός του 1729. Η Αποκάλυψη, ωστόσο, δεν εγκαταλείφθηκε εντελώς. Ο Διδάσκαλος Μακάριος και μερικοί ιερωμένοι και μοναχοί από τους μαθητές διέμεναν σε αυτήν. Το 1769 η Πατμιάδα Σχολή με Πατριαρχικό Σιγίλιο του Θεοδοσίου Β’ μετονομάζεται σε Κοινή Σχολή του Γένους. Κατά το 19ο αιώνα, ιδιαίτερα την περίοδο πριν από την Επανάσταση και κατά τη διάρκειά της, η Σχολή είχε περιπέσει σε παρακμή.
Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου από τον ιταλικό ζυγό, η πρώτη μέριμνα της Πάτμου ήταν η επαναλειτουργία της Πατμιάδας. Την 1η Οκτωβρίου 1947, έγιναν πανηγυρικά τα εγκαίνια της Σχολής και ο αγιασμός για την έναρξη των μαθημάτων. Στις 22 Οκτωβρίου 1948 ο Βασιλεύς Παύλος ο Β΄ εθεμελίωσε τα νέα κτίρια της Πατμιάδας στον περίβολο του Ι. Σπηλαίου της Αποκαλύψεως. Δυστυχώς η αποπεράτωσή τους δεν επιτεύχθηκε λόγω ελλείψεως χρημάτων. Σήμερα η Σχολή υπάγεται στη Διεύθυνση Θρησκευτικής Εκπαίδευσης και Διαθρησκευτικών Σχέσεων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων και λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Γυμνάσιο και Γενικό Εκκλησιαστικό Λύκειο. Οι μαθητές προέρχονται από την Πάτμο και από διάφορα μέρη της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού.
Το 1713 ιδρύεται η Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή από τον μεγάλο Πάτμιο Διδάσκαλο και ιεροδιάκονο Άγιο Μακάριο Καλογερά. Η Σχολή στεγάστηκε και πρωτολειτούργησε μέσα στο κτηριακό συγκρότημα (Κάθισμα) του Ιερού Σπηλαίου της Αποκαλύψεως της Πάτμου. Η θέση της Σχολής ήταν καθοριστικής σημασίας, εφόσον βρισκόταν στην πιο επίκαιρη θρησκευτική θέση του νησιού, δίπλα στο χώρο του Ιερού Σπηλαίου μέσα στον οποίο ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος, έφτασε εξόριστος το 95 μ.Χ., είδε τα φοβερά οράματα και έγραψε το Βιβλίο της Αποκάλυψης.
Ορισμένοι χώροι της Σχολής χρησίμευσαν ως αίθουσες διδασκαλίας, αλλά και ως κοιτώνες των μαθητών. Η θρησκευτική και παιδαγωγική δύναμη του Ιερού Σπηλαίου εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες μαθητών, αλλά και διδασκάλων. Επειδή λειτούργησε μέσα στο κτηριακό συγκρότημα του Καθίσματος ονομάστηκε «ένδον της Αποκαλύψεως Φροντιστήριον». Ο Μακάριος δίδασκε χωρίς μισθό και φρόντιζε για τους άπορους μαθητές του με χορηγήματα.
Επειδή η προσέλευση των μαθητών ήταν μεγάλη, κτίζεται αργότερα ιδιαίτερο κτήριο δίπλα στην Αποκάλυψη για να στεγάσει την Πατμιάδα, γνωστό σήμερα ως Παλαιά Πατμιάδα, τα ερείπια του οποίου σώζονται έως τις μέρες μας. Το 1729 ξεκίνησε η ανοικοδόμηση του κτηρίου της Σχολής, η ολοκλήρωση της οποίου καθυστέρησε λόγω δυσκολιών, όπως ο φοβερός λιμός του 1729. Η Αποκάλυψη, ωστόσο, δεν εγκαταλείφθηκε εντελώς. Ο Διδάσκαλος Μακάριος και μερικοί ιερωμένοι και μοναχοί από τους μαθητές διέμεναν σε αυτήν. Το 1769 η Πατμιάδα Σχολή με Πατριαρχικό Σιγίλιο του Θεοδοσίου Β’ μετονομάζεται σε Κοινή Σχολή του Γένους. Κατά το 19ο αιώνα, ιδιαίτερα την περίοδο πριν από την Επανάσταση και κατά τη διάρκειά της, η Σχολή είχε περιπέσει σε παρακμή.
Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου από τον ιταλικό ζυγό, η πρώτη μέριμνα της Πάτμου ήταν η επαναλειτουργία της Πατμιάδας. Την 1η Οκτωβρίου 1947, έγιναν πανηγυρικά τα εγκαίνια της Σχολής και ο αγιασμός για την έναρξη των μαθημάτων. Στις 22 Οκτωβρίου 1948 ο Βασιλεύς Παύλος ο Β΄ εθεμελίωσε τα νέα κτίρια της Πατμιάδας στον περίβολο του Ι. Σπηλαίου της Αποκαλύψεως. Δυστυχώς η αποπεράτωσή τους δεν επιτεύχθηκε λόγω ελλείψεως χρημάτων. Σήμερα η Σχολή υπάγεται στη Διεύθυνση Θρησκευτικής Εκπαίδευσης και Διαθρησκευτικών Σχέσεων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων και λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Γυμνάσιο και Γενικό Εκκλησιαστικό Λύκειο. Οι μαθητές προέρχονται από την Πάτμο και από διάφορα μέρη της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού.
Φεστιβάλ Παραδοσιακού Χορού &Μουσικής Πάτμου
Ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2010 με την ονομασία «Συναπάντημα Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών» και διεξάγεται κάθε χρόνο το δεύτερο ΠΣΚ του Σεπτεμβρίου στο υπαίθριο αμφιθέατρο του Ιερού Σπηλαίου της Αποκάλυψης, το οποίο εντάσσεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco. Στην τριήμερη μουσικοχορευτική εκδήλωση φιλοξενούνται 10 χορευτικές ομάδες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και το εξωτερικό, οι οποίες παρουσιάζουν επί σκηνής την ιδιαίτερη μουσικοχορευτική τους παράδοση, τις παραδοσιακές ενδυμασίες, τα ήθη και τα έθιμά τους, με τη συνοδεία δεξιοτεχνών οργανοπαικτών της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής. Μαζί τους συμπράττουν ντόπιοι και εξωτερικοί συνεργάτες των συλλόγων, οργανοπαίκτες και τραγουδιστές, αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα μουσικά και γλωσσικά ιδιώματα της κάθε περιοχής. Τέλος, κάθε χρόνο τιμώνται και βραβεύονται σημαίνοντα πρόσωπα για την προσφορά τους στην παράδοση αλλά ντόπιοι μουσικοί και χορευτές για την προσφορά τους στην τοπική μουσικοχορευτική παράδοση.
Πατμιακό Τραγούδι
Ο ελβετός νεοελληνιστής, φιλόλογος και µουσικολόγος Samuel Baud-Bovy χαρακτηρίζει τα τραγούδια των νησιών µας σαν «τα πιο ευγενικά και γνήσια τραγούδια όλης της Ελλάδος». Ατέλειωτες είναι οι πατινιώτικες στιχουργικές ερωτικές µαντινάδες, γεµάτες ευπρέπεια, χάρη και όρκους για αιώνια αγάπη. Ύμνο για τους Πάτµιους αποτελεί ο Σιανός χορός του γάµου, σκοπός σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και σε ρυθµό αργού συρτού χορού. Στον ίδιο ήχο ανήκει και το τραγούδι του Αη-Γιάννη του Θεολόγου. Τα νανουρίσµατα που τραγουδά η µάνα στο µωρό της είναι πηγαία και γεµάτα στοργή. Τα ταχταρίσµατα που τραγουδά ρυθµικά στο παιδί της, είναι το κορύφωµα της αγάπης, τα παινέµατα της νύφης, του γαµπρού, του κουµπάρου, τα σατυρικά κ.α. Σηµαντικότερη από τις συλλογές δηµοτικών τραγουδιών της Πάτµου είναι του Γεράσιµου Σµυρνάκη «Δηµώδη πατµιακά άσµατα (εκ των καταλοίπων)» στη Δωδεκανησιακή Επιθεώρηση, 1947.
Ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2010 με την ονομασία «Συναπάντημα Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών» και διεξάγεται κάθε χρόνο το δεύτερο ΠΣΚ του Σεπτεμβρίου στο υπαίθριο αμφιθέατρο του Ιερού Σπηλαίου της Αποκάλυψης, το οποίο εντάσσεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco. Στην τριήμερη μουσικοχορευτική εκδήλωση φιλοξενούνται 10 χορευτικές ομάδες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και το εξωτερικό, οι οποίες παρουσιάζουν επί σκηνής την ιδιαίτερη μουσικοχορευτική τους παράδοση, τις παραδοσιακές ενδυμασίες, τα ήθη και τα έθιμά τους, με τη συνοδεία δεξιοτεχνών οργανοπαικτών της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής. Μαζί τους συμπράττουν ντόπιοι και εξωτερικοί συνεργάτες των συλλόγων, οργανοπαίκτες και τραγουδιστές, αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα μουσικά και γλωσσικά ιδιώματα της κάθε περιοχής. Τέλος, κάθε χρόνο τιμώνται και βραβεύονται σημαίνοντα πρόσωπα για την προσφορά τους στην παράδοση αλλά ντόπιοι μουσικοί και χορευτές για την προσφορά τους στην τοπική μουσικοχορευτική παράδοση.
Πατμιακό Τραγούδι
Ο ελβετός νεοελληνιστής, φιλόλογος και µουσικολόγος Samuel Baud-Bovy χαρακτηρίζει τα τραγούδια των νησιών µας σαν «τα πιο ευγενικά και γνήσια τραγούδια όλης της Ελλάδος». Ατέλειωτες είναι οι πατινιώτικες στιχουργικές ερωτικές µαντινάδες, γεµάτες ευπρέπεια, χάρη και όρκους για αιώνια αγάπη. Ύμνο για τους Πάτµιους αποτελεί ο Σιανός χορός του γάµου, σκοπός σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και σε ρυθµό αργού συρτού χορού. Στον ίδιο ήχο ανήκει και το τραγούδι του Αη-Γιάννη του Θεολόγου. Τα νανουρίσµατα που τραγουδά η µάνα στο µωρό της είναι πηγαία και γεµάτα στοργή. Τα ταχταρίσµατα που τραγουδά ρυθµικά στο παιδί της, είναι το κορύφωµα της αγάπης, τα παινέµατα της νύφης, του γαµπρού, του κουµπάρου, τα σατυρικά κ.α. Σηµαντικότερη από τις συλλογές δηµοτικών τραγουδιών της Πάτµου είναι του Γεράσιµου Σµυρνάκη «Δηµώδη πατµιακά άσµατα (εκ των καταλοίπων)» στη Δωδεκανησιακή Επιθεώρηση, 1947.
Παραδοσιακοί χοροί Πάτμου
Στο µουσικό σταυροδρόµι µεταξύ Μικράς Ασίας, Κρήτης, Κυκλάδων, η µουσική της Πάτµου κατορθώνει και διατηρεί τον δωδεκανησιακό της χαρακτήρα. Οι χοροί που χορεύονται σήµερα στην Πάτµο είναι: Ο Σι(γ)ανός, η Σούστα, ο Συρτός, ο Καλαµατιανός, ο Λέρικος, ο Παληός Ικαριώτικος, το Λυροτσάµπουνο και ο Ροδίτικος Πηδηχτός αλλά και ο Μεµέτης (Καρσιλαµάς), Τα Δύο, η Σίρµπα (παραλλαγή Σέρβικου), ο Τούρκικος (Ζεϊµπέκικο) κ.ά..
Σι(γ)ανός
Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Πάτµου. Αποτελεί χορό του γάµου. Ο χρόνος του χορού είναι σε µέτρο ½, χορεύεται αργά και ήρεµα µε ένα βήµα µπρος κι ένα πίσω, θυµίζει πολύ τον ροδίτικο Κάτω Χορό, όπως και την µεγαρίτικη Τράτα.
Λέρικος
Ο χορός αρχίζει αργά και σταδιακά επιταχύνεται. Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο µε τα χέρια κρατηµένα σταυρωτά. Στον κάβο µπορούσε να πιαστεί είτε άντρας είτε γυναίκα. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η λαβή του πρώτου µε τον δεύτερο.
Παληός Ικαριώτικος
Η φόρµα του «παληού» Ικαριώτικου χορού αποτελείται δοµικά από τρεις βασικές χορευτικές φράσεις. Οι δύο πρώτες χαρακτηρίζονται από λαβή σταυρωτή, σουστάρισµα και ήρεµη σχετική κίνηση, ενώ η Τρίτη αποτελεί µετασχηµατισµένη µορφή της δεύτερης µε λαβή από τους ώµους, εντονότερη και πιο πηδηχτή κίνηση και είναι αυτούσια η µορφή του Ικαριώτικου χορού. Η ανάλυση κατέδειξε πως και τα δύο χορογραφικά µοτίβα δοµούνται στη βάση του χορού στα τρία και προσιδιάζουν µε το χορογραφικό µοτίβο της δωδεκανησιακής Σούστας.
Λυροτσάµπουνο
Πρόκειται ένα είδος Σούστας αργής, µε αργά βήµατα όπου ο πρωτοχορευτής µε αυτοσχεδιασµούς επιδεικνύει την τέχνη του και τη χορευτική του ικανότητα.
Ο Ροδίτικος
Στη Ρόδο αυτός ο χορός λέγεται Κρητικός. Χορεύεται όπως και ο Συρτός Κρήτης (Χανιώτικος), πιο πηδηχτά όµως, µε µικρές διαφορές και µε άλλη συγκεκριµένη µελωδία. Χορεύεται σε ρυθµό 7/8, έχει µέτρο δίσηµο και 12 βήµατα που ολοκληρώνονται σε 4 µουσικά µέτρα. Ο χορός έχει διαδοθεί στα χορευτικά συγκροτήµατα όλης της Ελλάδας µε το όνοµα Ροδίτικος Πηδηχτός.
Στο µουσικό σταυροδρόµι µεταξύ Μικράς Ασίας, Κρήτης, Κυκλάδων, η µουσική της Πάτµου κατορθώνει και διατηρεί τον δωδεκανησιακό της χαρακτήρα. Οι χοροί που χορεύονται σήµερα στην Πάτµο είναι: Ο Σι(γ)ανός, η Σούστα, ο Συρτός, ο Καλαµατιανός, ο Λέρικος, ο Παληός Ικαριώτικος, το Λυροτσάµπουνο και ο Ροδίτικος Πηδηχτός αλλά και ο Μεµέτης (Καρσιλαµάς), Τα Δύο, η Σίρµπα (παραλλαγή Σέρβικου), ο Τούρκικος (Ζεϊµπέκικο) κ.ά..
Σι(γ)ανός
Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Πάτµου. Αποτελεί χορό του γάµου. Ο χρόνος του χορού είναι σε µέτρο ½, χορεύεται αργά και ήρεµα µε ένα βήµα µπρος κι ένα πίσω, θυµίζει πολύ τον ροδίτικο Κάτω Χορό, όπως και την µεγαρίτικη Τράτα.
Λέρικος
Ο χορός αρχίζει αργά και σταδιακά επιταχύνεται. Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο µε τα χέρια κρατηµένα σταυρωτά. Στον κάβο µπορούσε να πιαστεί είτε άντρας είτε γυναίκα. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η λαβή του πρώτου µε τον δεύτερο.
Παληός Ικαριώτικος
Η φόρµα του «παληού» Ικαριώτικου χορού αποτελείται δοµικά από τρεις βασικές χορευτικές φράσεις. Οι δύο πρώτες χαρακτηρίζονται από λαβή σταυρωτή, σουστάρισµα και ήρεµη σχετική κίνηση, ενώ η Τρίτη αποτελεί µετασχηµατισµένη µορφή της δεύτερης µε λαβή από τους ώµους, εντονότερη και πιο πηδηχτή κίνηση και είναι αυτούσια η µορφή του Ικαριώτικου χορού. Η ανάλυση κατέδειξε πως και τα δύο χορογραφικά µοτίβα δοµούνται στη βάση του χορού στα τρία και προσιδιάζουν µε το χορογραφικό µοτίβο της δωδεκανησιακής Σούστας.
Λυροτσάµπουνο
Πρόκειται ένα είδος Σούστας αργής, µε αργά βήµατα όπου ο πρωτοχορευτής µε αυτοσχεδιασµούς επιδεικνύει την τέχνη του και τη χορευτική του ικανότητα.
Ο Ροδίτικος
Στη Ρόδο αυτός ο χορός λέγεται Κρητικός. Χορεύεται όπως και ο Συρτός Κρήτης (Χανιώτικος), πιο πηδηχτά όµως, µε µικρές διαφορές και µε άλλη συγκεκριµένη µελωδία. Χορεύεται σε ρυθµό 7/8, έχει µέτρο δίσηµο και 12 βήµατα που ολοκληρώνονται σε 4 µουσικά µέτρα. Ο χορός έχει διαδοθεί στα χορευτικά συγκροτήµατα όλης της Ελλάδας µε το όνοµα Ροδίτικος Πηδηχτός.
