Η μουσική και ο χορός είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τη ψυχοσύνθεση και την κοινωνική ζωή των Κρητικών, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των μουσικών του νησιού είναι ο αυτοσχεδιασμός και η δημιουργία μαντινάδων, ιδιαίτερο στοιχείο της Κρητικής παράδοσης. Η ευκολία με την οποία οι κρητικοί συνθέτουν μαντινάδες για κάθε περίσταση είναι παροιμιώδης.
Ιστορία της κρητικής μουσικής
Μινωικά & Αρχαία Χρόνια
Η μουσική στο νησί ξεκίνησε στα προϊστορικά χρόνια, και όπως εξελίχθηκε μέχρι σήμερα – διατηρώντας πάντα στοιχεία από τον αρχικό της χαρακτήρα – είναι μία από τις γνησιότερες στην Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη ολόκληρη. Η μουσική ιστορία της Κρήτης ξεκινά με τη γέννηση του πατέρα των θεών, του Δία, στα ψηλά και περήφανα βουνά του νησιού. Οι Κουρήτες, αυτοί οι μυθικοί Κρήτες πολεμιστές, κάλυψαν τον ήχο του κλάματος του μωρού για να τον προστατεύσουν από τον πατέρα του Κρόνο, χορεύοντας και χτυπώντας τα όπλα τους δυνατά και με ρυθμό.
Μεσαίωνας & Τουρκοκρατία
Οι ήχοι της μουσικής στο νησί επηρεάζονται όπως είναι φυσικό από τους βυζαντινούς θρησκευτικούς ύμνους και τα βυζαντινά μουσικά μέτρα που σιγά σιγά αρχίζουν να δημιουργούνται. Η Κρήτη ενώνεται ακόμα πιο πολύ με το μουσικό κόσμο της Ανατολής.
Νεότερα χρόνια
Μετά την αποχώρηση των Τούρκων από το νησί ο Κρητικός λαός νιώθει ξανά ελεύθερος και γεμάτος επιθυμία και όρεξη να ξαναπάει μπροστά σε όλους τους τομείς, έτσι και στη μουσική. Κι αυτό δε θα το κάνει από το μηδέν, οι αιώνες που πέρασαν έχουν αφήσει στους κρητικούς τεράστια μουσική κληρονομιά.
Μινωικά & Αρχαία Χρόνια
Η μουσική στο νησί ξεκίνησε στα προϊστορικά χρόνια, και όπως εξελίχθηκε μέχρι σήμερα – διατηρώντας πάντα στοιχεία από τον αρχικό της χαρακτήρα – είναι μία από τις γνησιότερες στην Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη ολόκληρη. Η μουσική ιστορία της Κρήτης ξεκινά με τη γέννηση του πατέρα των θεών, του Δία, στα ψηλά και περήφανα βουνά του νησιού. Οι Κουρήτες, αυτοί οι μυθικοί Κρήτες πολεμιστές, κάλυψαν τον ήχο του κλάματος του μωρού για να τον προστατεύσουν από τον πατέρα του Κρόνο, χορεύοντας και χτυπώντας τα όπλα τους δυνατά και με ρυθμό.
Μεσαίωνας & Τουρκοκρατία
Οι ήχοι της μουσικής στο νησί επηρεάζονται όπως είναι φυσικό από τους βυζαντινούς θρησκευτικούς ύμνους και τα βυζαντινά μουσικά μέτρα που σιγά σιγά αρχίζουν να δημιουργούνται. Η Κρήτη ενώνεται ακόμα πιο πολύ με το μουσικό κόσμο της Ανατολής.
Νεότερα χρόνια
Μετά την αποχώρηση των Τούρκων από το νησί ο Κρητικός λαός νιώθει ξανά ελεύθερος και γεμάτος επιθυμία και όρεξη να ξαναπάει μπροστά σε όλους τους τομείς, έτσι και στη μουσική. Κι αυτό δε θα το κάνει από το μηδέν, οι αιώνες που πέρασαν έχουν αφήσει στους κρητικούς τεράστια μουσική κληρονομιά.
Το Κρητικό τραγούδι
Η παραδοσιακή μουσική της Κρήτης άλλοτε περιλαμβάνει χορευτικούς σκοπούς και άλλοτε συνοδεύει απλά το τραγούδι. Οι μαντινάδες αποτελούν την πιο γνωστή μορφή τραγουδιού. Πρόκειται για δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα και ομοιοκατάληκτα ποιήματα, με κύριο θέμα τον έρωτα. Είναι τρόπος έκφρασης για συναισθήματα και καταστάσεις όπως η αγάπη, ο χωρισμός, ο πόνος, ο έρωτας κτλ. Η δεύτερη σημαντική κατηγορία είναι τα «ριζίτικα» που τραγουδιούνται κυρίως στα χωριά της ρίζας των Λευκών Ορέων στα Χανιά.
Οι χοροί της Κρήτης
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι Κρήτες είχαν ανακαλύψει έναν ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας με τους θεούς μέσα από τη μουσική και το χορό. Η ασπίδα του Αχιλλέα ήταν διακοσμημένη με γλέντι από το παλάτι της Κνωσού, όπως αναφέρει ο Όμηρος. Οι σύγχρονοι Κρητικοί χοροί είναι ιδιαίτερα ενεργητικοί, γρήγοροι και χαρακτηρίζονται ως πολεμικοί.
Πεντοζάλης
Χαρακτηριστικός κρητικός χορός είναι ο Πεντοζάλης, ο οποίος χορεύεται σε όλη τη Κρήτη, και οι ρίζες του τοποθετούνται στο πολεμικό χορό που χόρευαν οι πολεμιστές με τα άρματά τους κατά τη διάρκεια των αρχαίων χρόνων.
Συρτός
Ένας εξίσου γνωστός χορός της Κρήτης είναι ο Συρτός (ή Χανιώτης). Είναι φαινομενικά πιο αργός από τους άλλους γνωστούς κρητικούς, κρύβει όμως μέσα του ενέργεια που εκδηλώνεται με τρόπο υπόγειο και δεξιοτεχνικό. Ο ρυθμός του βασίζεται σε μέτρο 2/4 (4 γυρίσματα από 2 φορές) και συνοδεύεται από λύρα ή βιολί στη δυτική κυρίως Κρήτη, μαντολίνο ή ασκομαντούρα και λαούτο.
Σούστα
Η Σούστα είναι ιδιαίτερος αντικριστός χορός, που όμως εμπεριέχει πολλά στοιχεία από τον αρχαίο πολεμικό χορό πυρρίχιο. Χορεύεται από άντρες και γυναίκες οι οποίοι εναλλάξ σχηματίζουν ένα ημικύκλιο χορεύοντας όλοι μαζί αρχικά, ενώ κατόπιν χωρίζονται σχηματίζοντας ζευγάρια. Ουσιαστικά ο χορός περιγράφει μια ερωτική ιστορία μεταξύ του ζευγαριού που χορεύει.
Καστρινός Πηδηχτός
Ο Καστρινός Πηδηχτός ή Μαλεβιζιώτης είναι ίσως ο πιο ζωηρός και αλματώδης χορός της Κρήτης. Αποτελείται από δεκαέξι βήματα, οκτώ μπροστά και οκτώ πίσω, χορεύετε σε ρυθμό με μέτρο 2/4, και στην ορχήστρα παίζουν λύρα, βιολί ή ασκομαντούρα στα ορεινά, σαν κύριο όργανο, ενώ την ακολουθεί το λαούτο. Πολλές φορές μπορεί να παίζεται και από μαντολίνο.
Σιγανός
Πρόκειται για έναν αργό, περπατητό σχεδόν χορό που χορεύεται με τους χορευτές πιασμένους από τους ώμους. Ο χορός αποτελείται από έξι ή οκτώ βήματα, ανάλογα με τη περιοχή στην οποία χορεύεται. Στο Μυλοπόταμο για παράδειγμα στο Ρέθυμνο, χορεύεται με οκτώ βήματα, ενώ στο Ηράκλειο χορεύεται με έξι. Όταν χορεύεται με έξι βήματα δεν ολοκληρώνει ο κύκλος του χορού τη μελωδία γιατί τα μέτρα της είναι οκτώ.
Η παραδοσιακή μουσική της Κρήτης άλλοτε περιλαμβάνει χορευτικούς σκοπούς και άλλοτε συνοδεύει απλά το τραγούδι. Οι μαντινάδες αποτελούν την πιο γνωστή μορφή τραγουδιού. Πρόκειται για δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα και ομοιοκατάληκτα ποιήματα, με κύριο θέμα τον έρωτα. Είναι τρόπος έκφρασης για συναισθήματα και καταστάσεις όπως η αγάπη, ο χωρισμός, ο πόνος, ο έρωτας κτλ. Η δεύτερη σημαντική κατηγορία είναι τα «ριζίτικα» που τραγουδιούνται κυρίως στα χωριά της ρίζας των Λευκών Ορέων στα Χανιά.
Οι χοροί της Κρήτης
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι Κρήτες είχαν ανακαλύψει έναν ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας με τους θεούς μέσα από τη μουσική και το χορό. Η ασπίδα του Αχιλλέα ήταν διακοσμημένη με γλέντι από το παλάτι της Κνωσού, όπως αναφέρει ο Όμηρος. Οι σύγχρονοι Κρητικοί χοροί είναι ιδιαίτερα ενεργητικοί, γρήγοροι και χαρακτηρίζονται ως πολεμικοί.
Πεντοζάλης
Χαρακτηριστικός κρητικός χορός είναι ο Πεντοζάλης, ο οποίος χορεύεται σε όλη τη Κρήτη, και οι ρίζες του τοποθετούνται στο πολεμικό χορό που χόρευαν οι πολεμιστές με τα άρματά τους κατά τη διάρκεια των αρχαίων χρόνων.
Συρτός
Ένας εξίσου γνωστός χορός της Κρήτης είναι ο Συρτός (ή Χανιώτης). Είναι φαινομενικά πιο αργός από τους άλλους γνωστούς κρητικούς, κρύβει όμως μέσα του ενέργεια που εκδηλώνεται με τρόπο υπόγειο και δεξιοτεχνικό. Ο ρυθμός του βασίζεται σε μέτρο 2/4 (4 γυρίσματα από 2 φορές) και συνοδεύεται από λύρα ή βιολί στη δυτική κυρίως Κρήτη, μαντολίνο ή ασκομαντούρα και λαούτο.
Σούστα
Η Σούστα είναι ιδιαίτερος αντικριστός χορός, που όμως εμπεριέχει πολλά στοιχεία από τον αρχαίο πολεμικό χορό πυρρίχιο. Χορεύεται από άντρες και γυναίκες οι οποίοι εναλλάξ σχηματίζουν ένα ημικύκλιο χορεύοντας όλοι μαζί αρχικά, ενώ κατόπιν χωρίζονται σχηματίζοντας ζευγάρια. Ουσιαστικά ο χορός περιγράφει μια ερωτική ιστορία μεταξύ του ζευγαριού που χορεύει.
Καστρινός Πηδηχτός
Ο Καστρινός Πηδηχτός ή Μαλεβιζιώτης είναι ίσως ο πιο ζωηρός και αλματώδης χορός της Κρήτης. Αποτελείται από δεκαέξι βήματα, οκτώ μπροστά και οκτώ πίσω, χορεύετε σε ρυθμό με μέτρο 2/4, και στην ορχήστρα παίζουν λύρα, βιολί ή ασκομαντούρα στα ορεινά, σαν κύριο όργανο, ενώ την ακολουθεί το λαούτο. Πολλές φορές μπορεί να παίζεται και από μαντολίνο.
Σιγανός
Πρόκειται για έναν αργό, περπατητό σχεδόν χορό που χορεύεται με τους χορευτές πιασμένους από τους ώμους. Ο χορός αποτελείται από έξι ή οκτώ βήματα, ανάλογα με τη περιοχή στην οποία χορεύεται. Στο Μυλοπόταμο για παράδειγμα στο Ρέθυμνο, χορεύεται με οκτώ βήματα, ενώ στο Ηράκλειο χορεύεται με έξι. Όταν χορεύεται με έξι βήματα δεν ολοκληρώνει ο κύκλος του χορού τη μελωδία γιατί τα μέτρα της είναι οκτώ.
Μουσικοί Δημιουργοί
Στέλιος Φουσταλιέρης
Ο Στέλιος Φουσταλιεράκης ή Φουσταλιέρης (Ρέθυμνο, 1911-1992) συγκαταλέγεται άξια στις κορυφές της αστικής λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κρήτης και συγκεκριμένα της πόλης του Ρεθύμνου.
Θανάσης Σκορδαλός
Γεννήθηκε στο Σπήλι το 1920 και θεωρείται μαζί με τον Μουντάκη ένας από τους σημαντικότερους δάσκαλους της κρητικής μουσικής. Αγόρασε την πρώτη του λύρα σε ηλικία 9 χρονών για 18 δραχμές και ήταν αυτοδίδακτος.
Κώστας Μουντάκης
Η καταγωγή της οικογενείας του ήταν από τον Καλλικράτη Σφακίων και ο προπάππος του, ο Μανούσος, πρωτοπαλίκαροτου Χατζημιχάλη Νταλιάνη, σκοτώθηκε πολεμώντας τους Τούρκους στο Φραγκοκάστελλο.
Νίκος Ξυλούρης
Ξεκίνησε ως βοσκός στο Ψηλορείτη για να γίνει μεγάλος μουσικός και να εκφράσει όχι μόνο τη μεγάλη κρητική μουσική παράδοση την οποία ανανέωσε σημαντικά, αλλά κατάφερε να σφραγίσει με την ανθρώπινη παρουσία του, την ηθική του και την ερμηνεία του μια από τις σημαντικότερες περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας.
Ψαραντώνης
Στο σκληρό τοπίο των θρυλικών Ανωγείων της Κρήτης που έγινε ακόμη πιο σκληρό από τις φωτιές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήρθε στον κόσμο ο Αντώνης Ξυλούρης - Ψαραντώνης που έμελλε να γίνει ένας ζωντανός θρύλος της μουσικής, εμπλουτίζοντας την κρητική, τη μεσογειακή και την ευρωπαϊκή μουσική με ήχους ανεπανάληπτους, με μουσικές εξαίσιες και ερμηνείες απαρομοίαστες και μοναδικές.
Ψαρογιώργης
O Γιώργης Ξυλούρης είναι ένας επιφανής ερμηνευτής της κρητικής παραδοσιακής μουσικής. Εξαιρετικός δεξιοτέχνης στο λαούτο, το αγαπημένο του μουσικό όργανο, και ερμηνευτής των στίχων που χαρακτηριστικά συνοδεύουν τις ιδιαίτερες αυτές μελωδίες.
Στέλιος Φουσταλιέρης
Ο Στέλιος Φουσταλιεράκης ή Φουσταλιέρης (Ρέθυμνο, 1911-1992) συγκαταλέγεται άξια στις κορυφές της αστικής λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κρήτης και συγκεκριμένα της πόλης του Ρεθύμνου.
Θανάσης Σκορδαλός
Γεννήθηκε στο Σπήλι το 1920 και θεωρείται μαζί με τον Μουντάκη ένας από τους σημαντικότερους δάσκαλους της κρητικής μουσικής. Αγόρασε την πρώτη του λύρα σε ηλικία 9 χρονών για 18 δραχμές και ήταν αυτοδίδακτος.
Κώστας Μουντάκης
Η καταγωγή της οικογενείας του ήταν από τον Καλλικράτη Σφακίων και ο προπάππος του, ο Μανούσος, πρωτοπαλίκαροτου Χατζημιχάλη Νταλιάνη, σκοτώθηκε πολεμώντας τους Τούρκους στο Φραγκοκάστελλο.
Νίκος Ξυλούρης
Ξεκίνησε ως βοσκός στο Ψηλορείτη για να γίνει μεγάλος μουσικός και να εκφράσει όχι μόνο τη μεγάλη κρητική μουσική παράδοση την οποία ανανέωσε σημαντικά, αλλά κατάφερε να σφραγίσει με την ανθρώπινη παρουσία του, την ηθική του και την ερμηνεία του μια από τις σημαντικότερες περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας.
Ψαραντώνης
Στο σκληρό τοπίο των θρυλικών Ανωγείων της Κρήτης που έγινε ακόμη πιο σκληρό από τις φωτιές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήρθε στον κόσμο ο Αντώνης Ξυλούρης - Ψαραντώνης που έμελλε να γίνει ένας ζωντανός θρύλος της μουσικής, εμπλουτίζοντας την κρητική, τη μεσογειακή και την ευρωπαϊκή μουσική με ήχους ανεπανάληπτους, με μουσικές εξαίσιες και ερμηνείες απαρομοίαστες και μοναδικές.
Ψαρογιώργης
O Γιώργης Ξυλούρης είναι ένας επιφανής ερμηνευτής της κρητικής παραδοσιακής μουσικής. Εξαιρετικός δεξιοτέχνης στο λαούτο, το αγαπημένο του μουσικό όργανο, και ερμηνευτής των στίχων που χαρακτηριστικά συνοδεύουν τις ιδιαίτερες αυτές μελωδίες.
