Η επί μακρόν κατοχή της Κω από ξένους κατακτητές μέχρι το πρόσφατο παρελθόν (1948) έχει επηρεάσει τον χαρακτήρα και την πολιτιστική παιδεία των κατοίκων. Παράλληλα, ο τοπικός πολιτισμός και η παράδοση επηρεάστηκε έντονα από τα γεωργικά και κτηνοτροφικά επαγγέλματα των κατοίκων που κυριάρχησαν μέχρι τη δεκαετία του 1970.
Τα τελευταία χρόνια, η ανάπτυξη της Κω στον τομέα του τουρισμού και η ανάγκη της προσφοράς πολιτιστικών δρώμενων προς τους τουρίστες σε συνάρτηση με τη συναναστροφή των κατοίκων με αυτούς εμπλουτίζουν τον τοπικό νησιωτικό πολιτισμό με ξένες, ευρωπαϊκές κυρίως επιρροές.
Η μουσική και ο χορός είναι οι κύριες πολιτιστικές δράσεις των κατοίκων που συνδέονται με την παράδοση, την ορθόδοξη εκκλησιαστική πίστη και τις εποχές της καλλιέργειας και της συγκομιδής των προϊόντων. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτές οι τέχνες των παραδοσιακών χορών και τραγουδιών και της Βυζαντινής μουσικής αποτελούν στοιχείο συλλογικότητας των κατοίκων που συμμετέχουν ενεργά σε δεκάδες πανηγύρια και εκκλησιαστικές γιορτές, σε γάμους και σε οικογενειακές και εκπαιδευτικές εκδηλώσεις. Παράλληλα, δεκάδες σύλλογοι διατήρησης της παράδοσης, εκπαιδευτήρια και ιδιωτικές σχολές μεταβιβάζουν γνώσεις στα νέα παιδιά.
Το αποκριάτικο έθιμο της κοκάλας στην Κω
Φτιαγμένη από κεφάλι γαϊδάρου (με την κατάλληλη επεξεργασία) και προσαρμοσμένη σε ξύλο έτσι ώστε να μπορεί να την χειρίζεται όποιος την κρατούσε, σκεπασμένος με ένα χράμι, η κοκάλα ήταν ο φόβος και ο τρόμος της Αποκριάς! Με το που σκοτείνιαζε, έβγαινε στα δρομάκια των χωριών συνήθως παρέα με λίγα άτομα ντυμένα καμουζέλες-αλαφάκια. Στο μπροστινό μέρος είχε κρεμασμένη μια κουδούνα και έτσι γίνονταν αντιληπτή από μακρυά.
Πάσχα στην Κω
Στην Κω, μπορεί οι μεγάλοι να είναι δοσμένοι στις πασχαλινές δουλειές και στον εκκλησιασμό, όμως και τα παιδιά προετοιμάζονται ξεχωριστά για την Ανάσταση του Κυρίου. Οι μικροί του νησιού παίρνουν μεγάλα κλειδιά από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές, δένουν με ένα σχοινί το κλειδί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού, το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο για να εκπυρσοκροτήσει και να χαλάσει ο κόσμος.
Άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη της κάθε λωρίδας μπαρούτι και ένα φυτίλι, την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φυτίλι μόλις ο παπάς πει το "Χριστός Ανέστη", το ανάβουν και γίνεται χαμός.
Η εκκλησία, επίσης, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου στρώνεται με μυρωμένα λουλούδια του βουνού που λέγονται λαμπρές (μικρά μωβ αρωματικά λουλούδια) και οι του νησιού φτιάχνουν τις λαμπρόπιττες και το γεμιστό αρνί.
Στο νησί το πρωί της «Αρχιχρονιάς» αναβιώνει ένα έθιμο.
Το βράδυ της παραμονής της αρχιχρονιάς (31 Αυγούστου) «αστρονομούσαν» ένα μεγάλο καρπούζι, που το άφηναν όλη τη νύχτα μαζί με ένα ρόδι κι ένα κεφάλι σκόρδου
Γυναίκες και παιδιά σηκώνονται πριν βγει ο ήλιος και πηγαίνουν στην παραλία παίρνοντας μαζί, τους «αστρονομημένους» καρπούς της νέας και παλιάς χρονιάς. Τους παλιούς καρπούς τους φύλαγαν στο εικονοστάσι τους για ένα χρόνο. Αφού φτάσουν στην παραλία πετάνε στο νερό τους παλιούς καρπούς και βουτάνε τους νέους.
Έπειτα βρέχουν το πρόσωπο τους και μαζεύουν θαλασσινό νερό σε δοχεία από σαράντα κύματα, μαζί με βότσαλα από την ακρογιαλιά.
Στην επιστροφή για το σπίτι, κάνουν στάση στον πλάτανο και αγκαλιάζουν τον κορμό. Οι παλιοί λένε ότι έπαιρναν δύναμη και χρόνια έτσι.
Την 1η Σεπτεμβρίου (εορτή του αγίου Συμεών του Στυλίτη), οι έγκυες γυναίκες απείχαν από κάθε εργασία, για να μην γεννηθεί το παιδί τους με σημάδι. Την ίδια μέρα γιορταζόταν η «Αρχιχρονιά», καθώς οι βυζαντινοί τον είχαν ως πρώτο μήνα του επίσημου ημερολογίου.
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ
«Ιπποκράτεια»
Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο διοργανώνονται καλλιτεχνικά και πολιτιστικά δρώμενα σε επιλεγμένους αρχαιολογικούς χώρους υπό την αιγίδα του Δήμου της Κω. Οι εκδηλώσεις εγκαινιάζονται με την απαγγελία του Ιπποκρατικού όρκου και συνεχίζονται με συναυλίες ποικίλης μουσικής, παραστάσεις θεάτρου και αρχαίου δράματος, εκθέσεις καλών τεχνών και λαογραφίας, αναβιώσεις εθίμων, παραδοσιακούς χορούς και ιστιοπλοϊκούς αγώνες
«Δίκαια»
Σειρά εκδηλώσεων διοργανώνονται στα δημοτικά διαμερίσματα Πυλίου και Ασφενδιού τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Περιλαμβάνουν συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, παραδοσιακούς χορούς, παρουσιάσεις νέων εκδόσεων, εκδηλώσεις για παιδιά και αθλητικούς αγώνες.
«Ηράκλεια»
Πολιτιστικές εκδηλώσεις διοργανώνονται στις περιοχές Αντιμάχειας, Καρδάμαινας και Κεφάλου, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο και αφορούν συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις και εκθέσεις φωτογραφίας.
Πανηγύρια
Στην Κω πραγματοποιούνται αρκετά πανηγύρια, όπου αναβιώνουν παλαιά ήθη και έθιμα του νησιού, ορισμένα εκ των οποίων είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσουν με τις ιδιαιτερότητες τους το ενδιαφέρον του επισκέπτη. Πρόκειται για το πανηγύρι του Άγιου Γεωργίου στις 23 Απριλίου στο Πυλί με την διοργάνωση ιπποδρομιών, την ίδια ημέρα στο Ασφενδίου μέσα σε δασάκι με την προσφορά ντόπιων μεζέδων καθώς και στις 15 Αυγούστου στην Κέφαλο όπου προσφέρεται από τους ντόπιους κτηνοτρόφους γίδα βραστή με πιλάφι.
Άλλα πανηγύρια γίνονται του Αγίου Πνεύματος, των Αγίων Αποστόλων στις 29 Ιουνίου και τον Δεκαπενταύγουστο στην Αντιμάχεια. Επίσης υπάρχουν τα πανηγύρια του Αγίου Ιωάννη στις 28 Αυγούστου στο Μαστιχάρι, στα Γενέθλια της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου στην Καρδάμαινα, του Αγίου Ιωάννη στις 28 Αυγούστου και στα Εισόδια της Θεοτόκου στις 21 Νοεμβρίου στην Κέφαλο και τέλος του Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου στο Ασφενδιού.
Στην Κω διοργανώνονται κάθε καλοκαίρι ορισμένες γιορτές με καθαρά τοπικό χρώμα καθώς αφορούν χαρακτηριστικά προϊόντα του νησιού ή αλιεύματα. Έτσι την πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου πραγματοποιείται στο Μαστιχάρι η Γιορτή του Κρασιού ενώ το πρώτο δεκαπενθήμερο του ίδιου μήνα πραγματοποιούνται η Γιορτή του Ψαριού και η Γιορτή του Μελιού στην Κέφαλο και στην Αντιμάχεια αντίστοιχα. Ακόμη, το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου διοργανώνεται η Γιορτή της Μαρίδας στην Καρδάμαινα.
Τέλος, οι Απόκριες γιορτάζονται με παρελάσεις αρμάτων κυρίως στην Αντιμάχεια και το Πυλί.
Μαρμαρίτες για τα Φώτα
Ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων αναβιώνει και σήμερα στα χωριά της Κω με ιδιαίτερη επιτυχία, όπως κάθε χρόνο παραμονή των Φώτων. Οι κάτοικοι των χωριών του νησιού, σχεδόν σε κάθε σπίτι, φτιάχνουν τους «μαρμαρίτες» τους. Πρόκειται για ένα μείγμα από αλεύρι και νερό, το οποίο ψήνεται σε θερμαινόμενο μάρμαρο σε στρογγυλά κομμάτια και σερβίρεται με μέλι και κανέλα.
Το γλυκό αυτό τα παλαιότερα χρόνια φτιαχνόταν σε θερμαινόμενα μάρμαρα που τοποθετούνταν πάνω σε φωτιές στις πλατείες των χωριών. Μάλιστα υπήρχε το έθιμο, οι νέες κοπέλες του χωριού να ρίχνουν πάνω στο θερμαινόμενο μάρμαρο φύλλα ελιάς, τα οποία εφόσον αναποδογύριζαν όταν καίγονταν σήμαινε ότι θα εκπληρώνονταν οι ευχές που έκαναν. Και την επόμενη μέρα όμως οι «μαρμαρίτες» τρώγονται με άλλο τρόπο. Τώρα οι μαρμαρίτες παρασκευάζονται στα σπίτια, πάντα όμως πάνω σε θερμαινόμενο μάρμαρο.
Παραδοσιακή κουζίνα
Αρκετές και ενδιαφέρουσες είναι οι τοπικές συνταγές της μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής της Κω που παρασκευάζονται συνήθως στις μεγάλες θρησκευτικές εορτές. Οι πλέον χαρακτηριστικές από αυτές είναι το 'πλιγούρι', αλεσμένο σιτάρι που μαγειρεύεται με χοιρινό κρέας, τα 'πιτταρίδια' (λαζάνια που βράζουν στο ζωμό κρέατος), τα 'κατιμέρια' (στριφτή τηγανιτή τυρόπιτα με μυτζήθρα, που προσφέρονται με μέλι και κανέλλα), τα 'ξύσματα' (ψωμιά σιταρένια, ζυμωμένα με ξυσμένη μυζήθρα και μυρωδικά), τα 'αφρένα' ή 'εφτάζυμα' (αρωματισμένα ψωμιά που το προζύμι τους γίνεται με τον αφρό βρασμένων ρεβιθιών και φύλλων δάφνης), το 'κουσάφι' (βρασμένη μαύρη σταφίδα με διάφορα μυρωδικά), οι 'λάζαροι' (ζύμωμα και πλάσιμο άσπρου σιταρένιου αλευριού σε ανθρώπινο σχήμα), οι 'κουφοί' είναι από σκέτο ζυμάρι ενώ οι 'γεροί' που προσφέρονται τη Σαρακοστή έχουν γέμιση από σταφίδες και σουσάμι καβουρδισμένο ή αμύγδαλα κοπανισμένα και ζυμωμένα με ανθόνερο.
Ιδιαίτερης γεύσης είναι οι 'Λαμπρόπιτες' (τυρόπιτες στρογγυλές και μεγάλες σε σχήμα βαθύ πιάτου παραγεμισμένου με φρέσκια ανάλατη μυζήθρα, ζυμωμένη με άφθονα αυγά και λίγο προζύμι).
Το χειμώνα, στη γιορτή της Αγ. Βαρβάρας, οι νοικοκυρές του νησιού φτιάχνουν τα 'βάρβαρα' μια ιδιαίτερη γλυκιά γεύση από βρασμένο σιτάρι με ταχίνι, ζάχαρη, αμύγδαλα, καρύδια, σταφίδες, ρόδι, κανέλα, ανθόνερο, πορτοκαλόφυλλο και μπαχαρικά. Η 'Κανελάδα' είναι ένα μοναδικό παραδοσιακό ποτό και η 'Αλεσφακειά' ιδιαίτερο σε άρωμα αφέψημα από βότανο που συναντάμε στο νησί. Το θυμαρίσιο μέλι, τα ντόπια κρασιά και το ούζο ξεχωρίζουν για την εξαιρετική γεύση και το άρωμά τους.
