Τα Γιάννενα είναι ένας προορισµός γεµάτος γαστρονοµικούς θησαυρούς και αξέχαστα µέρη. Οι µοναδικές οµορφιές της πόλης και οι ιδιαίτερες παραδόσεις της θα κάνουν και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη να τις λατρέψει από την πρώτη κιόλας µατιά.

Tα καρύδια

Είναι ένα παραδοσιακό ομαδικό παιχνίδι που παίζουν τα παιδιά. Κάποιο παιδί χαράζει στο χώμα μια ευθεία γραμμή. Πάνω σ’ αυτή, κάθε παίκτης βάζει κι από ένα καρύδι στη σειρά. Μετά, ο κάθε παίκτης με τη σειρά του και από κάθετη απόσταση ενός με δύο μέτρα από τη γραμμή των καρυδιών, σημαδεύει σκυφτός, και με το μεγαλύτερο και το πιο στρογγυλό καρύδι του, κάποιο άλλο καρύδι. Όποιο καρύδι πετύχει και το βγάλει έξω από τη γραμμή το κερδίζει και δοκιμάζει ξανά σημαδεύοντας κάποιο άλλο καρύδι. Αν αστοχήσει, συνεχίζει ο επόμενος παίκτης. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι να βγουν από τη γραμμή όλα τα καρύδια.

Tο αναμμένο πουρνάρι

Όταν γεννήθηκε ο Χριστός, οι βοσκοί να προσκυνήσουν νύχτα σκοτεινή. Βρήκαν κάπου ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Πήρε ο καθένας από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και γέμισε ο τόπος χαρούμενες φωτιές και κρότους. Από τότε, λοιπόν, στα Ιωάννινα, όποιος πάει στο σπίτι του γείτονα, για να πει τα χρόνια πολλά, καθώς και όλα τα παιδιά τα παντρεμένα, που θα πάνε στο πατρικό τους, για να φιλήσουν το χέρι του πατέρα και της μάνας τους, να κρατούν ένα κλαρί πουρνάρι, ή ό,τι άλλο δεντρικό που καίει τρίζοντας. Το ανάβουν στο δρόμο και το πηγαίνουν έτσι αναμμένο στο πατρικό τους σπίτι και γεμίζουν χαρούμενες φωτιές και κρότους τα σκοτεινά δρομάκια του χωριού.

Θεοφάνεια

Το πρωί της παραμονής οι γυναίκες καθάριζαν το σπίτι, τις αυλές και τα σοκάκια, για να περάσει αργότερα ο παπάς. Ο παπάς περνούσε απ’ όλο το χωριό και αγίαζε τους κατοίκους, όλες τις εγκαταστάσεις του σπιτιού και τα ζώα. Απ’ όπου περνούσε παλαιότερα ο παπάς, όλοι έριχναν μέσα στο κατσαρολάκι, ένα νόμισμα.

Τα Θεοφάνεια όλοι πήγαιναν στην εκκλησία και έβαζαν καθαρό νερό σε παγούρια, γκιούμια, μπουκάλια, τσουκάλια και κανάτια, για να αγιαστεί. Αυτό είναι ένα έθιμο που διατηρείται και στις μέρες μας. Όταν γύριζαν στα σπίτια, έπιναν όλα τα μέλη της οικογένειας από το νερό, ράντιζαν το σπίτι, τα ζώα, τα χωράφια και τους κήπους. Ό,τι περίσσευε το φύλαγαν για γιατρικό.

Τη γιορτή του Αϊ- Γιάννη άναβαν τις γνωστές τζαμάλες για να φύγουν οι καλικάτζαροι και τα κακά δαιμόνια, όσα φυσικά δεν είχαν φύγει από την αγιαστούρα του παπά τα Θεοφάνια.

Αποκριές

Ένα από τα παιχνίδια της Αποκριάς στην Ήπειρο ήταν ο «Βαλμάς». Δέκα - δεκαπέντε άτομα έκαναν κύκλο γύρω από μία φωτιά και προσπαθούσαν να ρίξουν κάποιο χορευτή μέσα.

Η γιορτή άρχιζε από το Σάββατο της πρώτης αποκριάς και τελείωνε την Καθαρά Δευτέρα. Το βράδυ της δεύτερης Αποκριάς άναβαν μεγάλες φωτιές και αποκρεύανε συνήθως με κρεατόπιτες και τυρόπιτες.

Το μεγάλο πανηγύρι γινόταν τη δεύτερη αποκριά την Κυριακή της Τυροφάγου. Μετά τη θεία λειτουργία, γινόταν το μασκάρεμα με απόλυτη μυστικότητα και σιγή. Κατόπιν έβγαιναν στους δρόμους πήγαιναν στα μαγαζιά του χωριού και από σπίτι σε σπίτι. Το ντύσιμο τους αποτελούνταν από μάσκες , ρούχα γερόντων, σιγκούνια, βράκες, ρόκες, κουδούνια, άμφια τουφέκια, τσαρούχια, προβιές, κέρατα, και τόσα άλλα που προξενούσαν το γέλιο. Οι νοικοκυραίοι τους έδιναν αυγά πρόσφεραν γλυκό και ποτό.

Το απόγευμα οι γυναίκες του χωριού κουβαλούσαν από τους λόγγους ξύλα, χλωρά και στεγνά. Γύριζαν από τα δάση ζαλικωμένες με ξύλα τα οποία χρησιμοποιούνταν για τη μεγάλη φωτιά που άναβε το βράδυ σε κεντρικό σημείο του χωριού.

Μεταξύ των γυναικών παιζόταν το «χάψα». Μια γυναίκα έδενε ένα βρασμένο αυγό και το κουνούσε με το σχοινί στον αέρα μπροστά από το στόμα κάθε γυναίκας. Οι άλλες προσπαθούσαν να το πιάσουν με το στόμα τους. Όποια το έπιανε το δικαιούταν και το έτρωγε. Το παιχνίδι παιζόταν και από άνδρες.

Την Καθαρά Δευτέρα δεν έτρωγαν καθόλου, ενώ κάποιοι –σύμφωνα με την παράδοση- πήγαιναν στα βουνά για να βρουν το αυγό της πέρδικας, που ήταν το μόνο που μπορούσαν να φάνε την Καθαρά Δευτέρα.

Το Μαρτίτσι

Ένα άλλο έθιμο που υπήρχε γι’ αυτές τις ημέρες ήταν το μαρτίτσι. Παλαιότερα μικροί και μεγάλοι το φορούσαν την παραμονή της 1ης Μαρτίου για να μην τους «πιάσει» ο Μάρτης και τους μαυρίσει! Το μαρτίτσι γίνεται με δύο ή τρία, συνήθως μάλλινα νήματα σαν πλεξούδα, χρώματος λευκού και κόκκινου. Το φορούν στον καρπό ενός χεριού σαν κομποσκοίνι και το κρατούν μέχρι το Πάσχα. Κατά το έθιμο το μαρτίτσι το καίνε με τη λαμπάδα, τη νύχτα της Αναστάσεως στην εκκλησία.

Η νύφη

Πρόκειται για αποκριάτικο έθιμο της μεταμφίεσης του άνδρα σε γυναίκα ­νύφη που ακόμη αναβιώνει στο γιαννιώτικο καρναβάλι. Το έθιμο εμφανίζεται τόσο κατά την αρχαιότητα, όσο και στα βυζαντινά χρόνια παρά τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας που το θεώρησε έργο δαιμονικό.

Οι κουδουνάτοι

Οι μεταμφιεσμένοι και όλος ο κόσμος που συμμετέχει στο γιαννιώτικο καρναβάλι, πηγαινοέρχονται συνεχώς από την μια συνοικία στην άλλη, όπως ακριβώς στην αρχαία εποχή, στα κατ’ αγρούς Διονύσια. Ορισμένοι από τους μασκαρεμένους, φορώντας μαύρες προβειές και μαύρη μάσκα, φέρουν στη ζώνη τους μια σειρά από κουδούνια που προσθέτουν τον δικό τους χαρακτηριστικό ήχο μέσα στο πανηγύρι για να αποτρέψουν τα κακά πνεύματα και να ξυπνήσουν την βλάστηση από τον χειμερινό λήθαργο.

Έθιμο της Τζαμάλας

Το έθιμο της Τζαμάλας (η καμήλα στα αραβικά) αναφέρεται στο άναμμα της φωτιάς. Από το Σάββατο της Τυρινής φτιάχνουν έναν κύκλο με άμμο και στο κέντρο στερεώνουν ένα ψηλό κορμό ενώ τριγύρω βάζουν κλαδιά και κούτσουρα με σκοπό το λαμπάδιασμα της πυράς. Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς ανάβουν μεγάλες φωτιές και μεταμφιεσμένοι άνδρες και γυναίκες χορεύουν γύρω από αυτές. Ακολουθεί μεγάλο γλέντι με χορούς, εδέσματα και κρασί. Στην κεντρική πλατεία, κορυφώνονται οι καρναβαλικές εκδηλώσεις και στήνεται το γαϊτανάκι. Δώδεκα χορευτές κρατούν από μια κορδέλα και χορεύουν σε ζεύγη γύρω από τον στύλο έτσι ώστε οι κορδέλες να πλεχθούν και να δημιουργηθούν χρωματιστοί συνδυασμοί. Ο χορός τελειώνει όταν όλες οι κορδέλες τυλιχτούν στον στύλο.

Πάσχα

Οι προετοιμασίες για τον εορτασμό του Πάσχα ξεκινούσαν πριν την Μ. Εβδομάδα με τον καθαρισμό του σπιτιού και το ασβέστωμα της αυλής .

Το Σάββατο του Λαζάρου οι κάτοικοι των χωριών της Ηπείρου πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα κάλαντα του Λαζάρου, κρατώντας ένα καλάθι, που ήταν στολισμένο με λουλούδια και κουδούνια και ο σπιτονοικοκύρης τους φίλευε με αυγά.

Τη Μεγάλη Πέμπτη, οι γυναίκες ζύμωναν τσουρέκια και έβαφαν τα αυγά. Το πρώτο βαμμένο αυγό που έβγαζαν από την κατσαρόλα το τοποθετούσαν στο εικονοστάσι και το φύλαγαν εκεί μέχρι το επόμενο Πάσχα. Το αυγό αυτό ήταν κάτι σαν φυλαχτό για το σπίτι τα χωράφια και τα ζώα. Το αυγό της προηγούμενης χρονιάς θάβονταν στα χωράφια ή στα μαντριά πιστεύοντας ότι έτσι τα «γεννήματα» της γης ή των ζώων θα είναι πολλά.

Το βράδυ της Ανάστασης οι νοικοκυραίοι γυρνώντας από την εκκλησία και πριν μπουν στο σπίτι σταύρωναν την εξώπορτα με το Άγιο Φως και μετά άναβαν το καντήλι έτσι ώστε να μπορέσουν να κρατήσουν το Άγιο Φως όλο το χρόνο στο σπίτι.

Πατροπαράδοτο γεύμα της Κυριακής του Πάσχα ήταν το σουβλιστό αρνί. Όμως παραδοσιακή θεωρούταν η γάστρα στην οποία έψηναν το πασχαλινό κρέας. Συνήθιζαν επίσης να φτιάχνουν πολλών ειδών πίτες. Ακόμα ένα παραδοσιακό ηπειρώτικο φαγητό, ήταν η συκωταριά με σπανάκι στη γάστρα το οποίο το έτρωγαν αντί για μαγειρίτσα.

Οι πασχαλινές εθιμικές και λατρευτικές εκδηλώσεις ολοκληρώνονταν την Κυριακή του Πάσχα με τον Εσπερινό της Αγάπης. Στα χωριά που πολιούχος είναι ο Αγ. Γεώργιος συνήθισαν επίσης, να κάνουν γλέντια τα οποία διαρκούσαν μέχρι την Τρίτη μέρα του Πάσχα.

Έθιμο της Ντολιάς

Την ημέρα της Κοίμησης της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου, αναβιώνει στον Παλαιόπυργο Πωγωνίου το έθιμο της εντολής (Ντολή ή Ντολιά). Το μεσημέρι, στο προαύλιο της εκκλησίας, γίνεται το γεύμα όπου ο γηραιότερος από τους παρευρισκομένους θα τσουγκρίσει το ποτήρι του με κάποιον καλεσμένο. Θα πιεί 3 φορές και κάθε φορά θα αφιερώνει από ένα τραγούδι σε διαφορετικό άτομο. Οι υπόλοιποι καλεσμένοι, με εντολή του ντολή Πασά, θα αφιερώσουν τις ευχές τους με τραγούδια σε όποιον θέλει ο καθένας. Σκοπός του εθίμου είναι η ομόνοια και η ειρήνη μεταξύ των συγχωριανών. Το βράδυ γίνεται το πανηγύρι με πωγωνήσιους χορούς και μεγάλο γλέντι μέχρι πρωίας.

Γιαννιώτικος Γάμος

Τα συνοικέσια γινόταν κυρίως τις μέρες των πανηγυριών. Εφόσον συμφωνούσαν οι οικογένειες, συναντιόνταν οι γονείς και στενοί φίλοι στο σπίτι του γαμπρού για να συμφωνήσουν το μέγεθος της προίκας. Μετά τον αρραβώνα, οι συγγενείς του γαμπρού πήγαιναν στο σπίτι της νύφης για να καταγράψουν τα προικιά. Για τον γάμο, που γινόταν συνήθως την Κυριακή, η πρόσκληση ήταν προφορική. Την Πέμπτη οι φίλες της νύφης πήγαιναν να δούνε τα προικιά, άπλωναν στο κρεβάτι τα κεντήματα, τα σεντόνια … , κρεμούσαν τα φορέματα και τακτοποιούσαν τα υφάσματα στην παραδοσιακή κασέλα. Την Παρασκευή οι συμπέθεροι έφερναν την προίκα στο σπίτι του γαμπρού, έστρωναν το κρεβάτι και τακτοποιούσαν τα πράγματα. Το βράδυ του Σαββάτου γλεντούσαν με χορούς και τραγούδια στο σπίτι της νύφης. Κάθε προσκεκλημένος έφερνε 1/4 κρέας πρόβειο και ένα ταψί ψωμί. Ο κελαρτζής έκοβε το κρέας σε μερίδες και έφτιαχνε το παραδοσιακό γιαχνί. Νέα παιδιά σέρβιραν πρώτα το ρύζι και στο τέλος το κρέας (τέταρτο πιάτο). Έπιναν κρασί ή ούζο.

Την Κυριακή, την ώρα του στολίσματος η νύφη κρατούσε ασημένιο δίσκο όπου έριχναν κέρματα και τραγουδούσαν «ευχήσου με μανούλα μου τώρα στο στόλισμά μου». Η νύφη φορούσε στο κεφάλι γιαννιώτικο μαύρο μαντήλι ενώ η νυφική φορεσιά της ήταν κόκκινη με μπλε δαντελένια ποδιά. Ο γαμπρός φορούσε μπλε κοστούμι και ριγέ πουκάμισο. Ο γαμπρός έστελνε τα όργανα να συνοδεύσουν τη νύφη από το σπίτι της στην εκκλησία. Ο «Βλάμης» (φίλος του γαμπρού) φορούσε στη νύφη το δώρο του γαμπρού, τα νυφιάτικα παπούτσια. Αφήνοντας το σπίτι της η νύφη προσκυνούσε 3 φορές ενώ η μάνα της έριχνε ρύζι και κουφέτα υπό τους ήχους του άσματος «αφήνω γεια μανούλα μου». Ο γάμος γινόταν νωρίς το απόγευμα και μετά το ζευγάρι περνούσε από το νέο σπιτικό τους ενώ η συνοδεία τους τραγουδούσε το «έβγα κυρά-κυρά και πεθερά για να δεχτείς την πέρδικα». Η πεθερά ρίχνει ρύζι και κουφέτα πάνω στους νιόπαντρους και ακολουθεί ο χορός του ζευγαριού σε διπλή σειρά με μέσα τις γυναίκες και έξω τους άντρες. Στο τέλος συγκεντρώνονται όλοι στο γαμήλιο γλέντι. Τα παραδοσιακά δώρα προς το νιόπαντρο ζευγάρι είναι χαλκώματα, δηλαδή ταψιά, κατσαρόλες, υαλικά, κανάτες …κλπ.

Τοπικά προϊόντα

Στην πόλη, ο επισκέπτης μπορεί να βρει μία ποικιλία γευστικών εμπειριών, με έμφαση στις παραδοσιακές ηπειρώτικες πίτες, στα κρέατα στη γάστρα και στις σπιτικές χυλοπίτες. Όσοι, όμως, αγαπούν το ψάρι, στα Γιάννενα θα βρουν τοπικές συνταγές με βατραχοπόδαρα, χέλια και πέστροφες. Περίφημο είναι το ντόπιο τσίπουρο και το βαρελίσιο κρασί και τα γιαννιώτικα γλυκά, όπως ο μπακλαβάς, το κανταΐφι, και διάφορα άλλα γλυκά του ταψιού. Τα Ιωάννινα φημίζονται για τις πίτες τους. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η πίτα με αγριόχορτα. Με πρώτη ύλη το φρέσκο Ελληνικό αιγοπρόβειο γάλα, φτιάχνονται αγνά προϊόντα υψηλών προδιαγραφών, όπως το φρέσκο παστεριωμένο γάλα, το φυσικό υγιεινό γιαούρτι και το φρέσκο βούτυρο. Τα πλέον δυναμικά, όμως, προϊόντα της περιοχής είναι η φέτα, η κεφαλογραβιέρα, η ξηρή μυζήθρα, το καπνιστό τυρί Μετσοβόνε και το γαλοτύρι. Από τον 16ο αιώνα έχει αναπτυχθεί και η αμπελοκαλλιέργεια, η οποία ώθησε στη δημιουργία υπέροχων κρασιών. Στα παραδοσιακά προϊόντα του τόπου συμπεριλαμβάνονται και τα έργα λαϊκής τέχνης των αργυροχρυσοχόων.