της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
«Από ψηλά αν την κοιτάξεις, θα σου φανεί τόσο ασήμαντη που στη στιγμή θα την ξεχάσεις». Η Λαμία, πρωτεύουσα της Περιφερειακής Ενότητας Φθιώτιδας, βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Όθρυς, κοντά στον ποταμό Σπερχειό και έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην ελληνική ιστορία καθώς τοποθετείται γεωγραφικά στο κέντρο της Ελλάδας, γεγονός που την καθιστά πέρασμα από βορρά για νότο και τ' ανάπαλιν.
Ονομασία
Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Λαμία χτίστηκε απ' το Λάμο, το γιο του Ηρακλή και της Ομφάλης, της ακόλαστης χήρας - βασίλισσας της Λυδίας, που αγόρασε απ' τον Ερμή, τον Ηρακλή. Μαζί της ο Ηρακλής έκανε κι άλλους δύο γιους: τον Αγέλαο και τον 'Υλλο. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι χτίστηκε απ' τη Λαμία, τη Βασίλισσα των Τραχινίων, θυγατέρα του Ποσειδώνα. Η λέξη Λαμία ετυμολογικά συγγενεύει με το «λαιμός» ή «λάμος», που σημαίνει χάσμα, βάραθρο ή και αχόρταγος, λαίμαργος. Γνωστό πως μέσα από την πόλη περνούσε μεγάλο και βαθύ ρέμα. Στη βορειανατολική πλευρά της Πλατείας Λαού, σε πρόσφατη ανασκαφή για ανοικοδόμηση αποκαλύφθηκε ένα βαθύ φαράγγι με τρεχούμενο νερό. Άλλωστε, και τα πλατάνια της είναι αδιάψευστοι μάρτυρες. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η Λαμία να ονομάστηκε έτσι από τούτο το ρέμα και τις πολλές της λάμιες που ζούσαν κείνα τα χρόνια στην πυκνή της βλάστηση. Άλλη θεωρία είναι εκείνη που αναφέρει ο Αριστοτέλης. Η λέξη Λαμία σημαίνει την περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο λόφους. Γύρω στα 19 μ.Χ. η Λαμία για πρώτη φορά χάνει τ' όνομά της και λέγεται Σεβαστή προς τιμήν του Ρωμαίου αυτοκράτορα («Σεβαστός» ήταν η ελληνική απόδοση του λατινικού τίτλου Augustus). Πιθανότατα η Λαμία μετονομάστηκε σε Ζητούνι στους χρόνους του Ιουστινιανού. Την πρωτοαπαντάμε σαν Ζητούνι. Πολλοί ιστορικοί προσπάθησαν να δώσουν κάποια εξήγηση όσον αφορά στην προέλευση της λέξης. Πιστεύεται πως προέρχεται απ' το τούρκικο ή αραβικό Zeitun που πάει να πει ελιά ή απ' τη σλαβική λέξη σιτόνιον, που σημαίνει η σιτοβόλος περιοχή ή «πέραν του ποταμού κειμένη χώρα».
Αρχαιότητα
Η περιοχή κατοικήθηκε από τη νεολιθική περίοδο (6000-2800π.Χ). Πρώτοι κάτοικοι υπήρξαν οι προέλληνες Δρύοπες, αργότερα οι Αινιάνες και στη συνέχεια στην περιοχή του κάμπου του Σπερχειού εγκαταστάθηκαν οι Αχαιοί. Τον 11ον αιώνα π.Χ. να σου και οι Δωριείς αγριεμένοι. Εκδίωξαν τους Δρύοπες, οι Αινιάνες για αρχή την σκαπουλάρανε, ενώ οι Αχαιοί σκορπίστηκε! Σημαντική άνθιση πρέπει να γνώρισε από το 413 π.Χ. Τον 6ον αιώνα π.Χ οχυρώνεται. Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για την οχύρωση της Λαμίας προέρχεται από το Διόδωρο το Σικελιώτη. Η οχύρωση αποσκοπούσε στην επιτήρηση της κοιλάδας του Σπερχειού, της παραλιακής οδού και του στενού περάσματος που οδηγεί στη Θεσσαλία. Το 344 π.Χ την περιοχή κατέλαβε ο Φίλιππος ο Β’ και την συμπεριέλαβε στο Μακεδονικό βασίλειο. Το 323 π.Χ. η Λαμία θα μείνει στην ιστορία για το «Λαμιακό Πόλεμο», καθώς εκεί έλαβε χώρα η μεγάλη σύγκρουση του Μακεδονικού στρατού με τον στρατό των ελληνικών πόλεων που μάχονταν των Μακεδόνων. Το 190 π.Χ η λαίλαπα των Ρωμαίων καταστρέφει ολοσχερώς την Λαμία (δεν άφησαν κωλοβυθρόξυλο) και το 146π.Χ, μετά τη μάχη της Σκάρφειας εναντίον των Αιτωλών, οι Ρωμαίοι κατέκτησαν οριστικά την περιοχή.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Λαμία χτίστηκε απ' το Λάμο, το γιο του Ηρακλή και της Ομφάλης, της ακόλαστης χήρας - βασίλισσας της Λυδίας, που αγόρασε απ' τον Ερμή, τον Ηρακλή. Μαζί της ο Ηρακλής έκανε κι άλλους δύο γιους: τον Αγέλαο και τον 'Υλλο. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι χτίστηκε απ' τη Λαμία, τη Βασίλισσα των Τραχινίων, θυγατέρα του Ποσειδώνα. Η λέξη Λαμία ετυμολογικά συγγενεύει με το «λαιμός» ή «λάμος», που σημαίνει χάσμα, βάραθρο ή και αχόρταγος, λαίμαργος. Γνωστό πως μέσα από την πόλη περνούσε μεγάλο και βαθύ ρέμα. Στη βορειανατολική πλευρά της Πλατείας Λαού, σε πρόσφατη ανασκαφή για ανοικοδόμηση αποκαλύφθηκε ένα βαθύ φαράγγι με τρεχούμενο νερό. Άλλωστε, και τα πλατάνια της είναι αδιάψευστοι μάρτυρες. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η Λαμία να ονομάστηκε έτσι από τούτο το ρέμα και τις πολλές της λάμιες που ζούσαν κείνα τα χρόνια στην πυκνή της βλάστηση. Άλλη θεωρία είναι εκείνη που αναφέρει ο Αριστοτέλης. Η λέξη Λαμία σημαίνει την περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο λόφους. Γύρω στα 19 μ.Χ. η Λαμία για πρώτη φορά χάνει τ' όνομά της και λέγεται Σεβαστή προς τιμήν του Ρωμαίου αυτοκράτορα («Σεβαστός» ήταν η ελληνική απόδοση του λατινικού τίτλου Augustus). Πιθανότατα η Λαμία μετονομάστηκε σε Ζητούνι στους χρόνους του Ιουστινιανού. Την πρωτοαπαντάμε σαν Ζητούνι. Πολλοί ιστορικοί προσπάθησαν να δώσουν κάποια εξήγηση όσον αφορά στην προέλευση της λέξης. Πιστεύεται πως προέρχεται απ' το τούρκικο ή αραβικό Zeitun που πάει να πει ελιά ή απ' τη σλαβική λέξη σιτόνιον, που σημαίνει η σιτοβόλος περιοχή ή «πέραν του ποταμού κειμένη χώρα».
Αρχαιότητα
Η περιοχή κατοικήθηκε από τη νεολιθική περίοδο (6000-2800π.Χ). Πρώτοι κάτοικοι υπήρξαν οι προέλληνες Δρύοπες, αργότερα οι Αινιάνες και στη συνέχεια στην περιοχή του κάμπου του Σπερχειού εγκαταστάθηκαν οι Αχαιοί. Τον 11ον αιώνα π.Χ. να σου και οι Δωριείς αγριεμένοι. Εκδίωξαν τους Δρύοπες, οι Αινιάνες για αρχή την σκαπουλάρανε, ενώ οι Αχαιοί σκορπίστηκε! Σημαντική άνθιση πρέπει να γνώρισε από το 413 π.Χ. Τον 6ον αιώνα π.Χ οχυρώνεται. Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για την οχύρωση της Λαμίας προέρχεται από το Διόδωρο το Σικελιώτη. Η οχύρωση αποσκοπούσε στην επιτήρηση της κοιλάδας του Σπερχειού, της παραλιακής οδού και του στενού περάσματος που οδηγεί στη Θεσσαλία. Το 344 π.Χ την περιοχή κατέλαβε ο Φίλιππος ο Β’ και την συμπεριέλαβε στο Μακεδονικό βασίλειο. Το 323 π.Χ. η Λαμία θα μείνει στην ιστορία για το «Λαμιακό Πόλεμο», καθώς εκεί έλαβε χώρα η μεγάλη σύγκρουση του Μακεδονικού στρατού με τον στρατό των ελληνικών πόλεων που μάχονταν των Μακεδόνων. Το 190 π.Χ η λαίλαπα των Ρωμαίων καταστρέφει ολοσχερώς την Λαμία (δεν άφησαν κωλοβυθρόξυλο) και το 146π.Χ, μετά τη μάχη της Σκάρφειας εναντίον των Αιτωλών, οι Ρωμαίοι κατέκτησαν οριστικά την περιοχή.
Ρωμαϊκοί χρόνοι
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ορισμένα από τα θρησκευτικά κέντρα της Ελλάδας, όπως η Ήλις, οι Θεσπιές και η Φθία, ανακηρύχθηκαν ελεύθερα. Αυτό συνεπαγόταν ότι ήταν απαλλαγμένα από φορολογικές επιβαρύνσεις. Αποτελούσε μέρος της ρωμαϊκής πολιτικής ο σεβασμός των μεγάλων ελληνικών ιερών, στα οποία παρείχαν προνόμια αυτονομίας, ανεισφορίας και ασυλίας, ενώ παράλληλα τους πρόσφεραν δωρεές. Στη Φθιώτιδα εντοπίζονταν μερικά από τα σπουδαιότερα ελληνικά ιερά, τα οποία απολάμβαναν για το λόγο αυτό ειδικό καθεστώς.
Βυζαντινά χρόνια
Η περιοχή αποτέλεσε έδρα επισκοπής κατά τον 5ο και 6ο αιώνα. Από τον 9ο αιώνα, η πόλη εμφανίζεται στις πηγές ως Ζητούνι. Το 1204 με την κατάλυση της βυζαντινής κυριαρχίας ύστερα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας, πέρασε στα χέρια των Φράγκων, που ίδρυσαν εκεί τη Βαρωνία του Ζητουνίου, με το όνομα Girton. Στα 1218, κατελήφθη από το Δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα. Το 1275 το Κάστρο παραδόθηκε από τον ηγεμόνα της Θεσσαλίας Ιωάννη Α΄ Δούκα, ως προίκα στον μετέπειτα Δούκα των Αθηνών Γουλιέλμο δε λα Ρος. Στα 1311, το Κάστρο του Ζητουνίου πέρασε στα χέρια των Καταλανών υπό την αιγίδα του βασιλείου της Νεαπόλεως, με την ονομασία El Cito. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Λαμιώτες ασπάστηκαν το Χριστιανισμό πολύ νωρίς, πιθανά ανάμεσα στα 50 και 52 μ.Χ., δηλαδή την εποχή που και οι γείτονές μας Υπατιαίοι άκουσαν το Ευαγγέλιο για πρώτη φορά από τον Ηρωδίωνα, έναν από τους εβδομήντα Αποστόλους.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ορισμένα από τα θρησκευτικά κέντρα της Ελλάδας, όπως η Ήλις, οι Θεσπιές και η Φθία, ανακηρύχθηκαν ελεύθερα. Αυτό συνεπαγόταν ότι ήταν απαλλαγμένα από φορολογικές επιβαρύνσεις. Αποτελούσε μέρος της ρωμαϊκής πολιτικής ο σεβασμός των μεγάλων ελληνικών ιερών, στα οποία παρείχαν προνόμια αυτονομίας, ανεισφορίας και ασυλίας, ενώ παράλληλα τους πρόσφεραν δωρεές. Στη Φθιώτιδα εντοπίζονταν μερικά από τα σπουδαιότερα ελληνικά ιερά, τα οποία απολάμβαναν για το λόγο αυτό ειδικό καθεστώς.
Βυζαντινά χρόνια
Η περιοχή αποτέλεσε έδρα επισκοπής κατά τον 5ο και 6ο αιώνα. Από τον 9ο αιώνα, η πόλη εμφανίζεται στις πηγές ως Ζητούνι. Το 1204 με την κατάλυση της βυζαντινής κυριαρχίας ύστερα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας, πέρασε στα χέρια των Φράγκων, που ίδρυσαν εκεί τη Βαρωνία του Ζητουνίου, με το όνομα Girton. Στα 1218, κατελήφθη από το Δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα. Το 1275 το Κάστρο παραδόθηκε από τον ηγεμόνα της Θεσσαλίας Ιωάννη Α΄ Δούκα, ως προίκα στον μετέπειτα Δούκα των Αθηνών Γουλιέλμο δε λα Ρος. Στα 1311, το Κάστρο του Ζητουνίου πέρασε στα χέρια των Καταλανών υπό την αιγίδα του βασιλείου της Νεαπόλεως, με την ονομασία El Cito. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Λαμιώτες ασπάστηκαν το Χριστιανισμό πολύ νωρίς, πιθανά ανάμεσα στα 50 και 52 μ.Χ., δηλαδή την εποχή που και οι γείτονές μας Υπατιαίοι άκουσαν το Ευαγγέλιο για πρώτη φορά από τον Ηρωδίωνα, έναν από τους εβδομήντα Αποστόλους.
Τουρκοκρατία
Για πρώτη φορά η περιοχή κατελήφθει από τους Οθωμανούς το 1393. Το 1402 ο Θεόδωρος Παλαιολόγος απελευθέρωσε την περιοχή από τους Οθωμανούς, που την ανακατέλαβαν το 1416 με τον Μωάμεθ τον Α΄. Το 1423 η περιοχή απαλλάχθηκε και πάλι από τους Οθωμανούς που την κατέλαβαν οριστικά το 1446. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Στερεά Ελλάδα ήταν χωρισμένη σε πέντε σαντζάκια (διοικητικές περιοχές) από τα οποία το ένα ήταν της Ευβοίας όπου ανήκε και το Ζητούνι (Λαμία). Στην επανάσταση του 1821 συνελήφθη ο τοπικός ήρωας, Αθανάσιος Διάκος, και αφού μεταφέρθηκε στη Λαμία αναφέρεται λογοτεχνικά ότι «σουβλίστηκε» από τους Τούρκους και κάηκε στις 24 Απριλίου 1821.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δοκιμασιών, που πέρασαν οι Λαμιώτες κατά την Τουρκοκρατία, αποτελεί το 1711 η δολοφονία εντός του ναού, την ώρα της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας, του Αρχιερέως των Νέων Πατρών (Υπάτης), ως αντίποινα των Τούρκων. Το Ζητούνι αποτέλεσε, καθόλη την οθωμανική περίοδο, έδρα καδή (ιεροδικαστής) και μουφτή (ιερομονολόγος ή θεολόγος).Η απελευθέρωση ήρθε τελικά το 1832. Η εδώ εγκατάσταση πολλών αγωνιστών του 1821 δημιούργησε μια αντιοθωνική εστία με αποκορύφωμα το 1862, όταν με την έξωση του Όθωνα, στη Λαμία καταργήθηκε το κράτος και διοικούσε την πόλη Επαναστατική Επιτροπή.
Β' Παγκόσμιος Πόλεμος
Τη Λαμία αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα σημάδεψε η εχθρική κατοχή 1941-1944 και ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949. Επί Κατοχής, υπήρξαν στερήσεις, ταλαιπωρίες, εκτελέσεις αλλά και σθεναρή αντίσταση των κατοίκων. Κατά τον Εμφύλιο υπήρξαν άπειρα θύματα και από το μέρος του εθνικού στρατού και από το μέρος των κομμουνιστών και εκτός αυτών υπήρξε αφάνταστα οπισθοδρόμηση όλης της Χώρας σ’όλους τους τομείς της Κρατικής δραστηριότητας. Εκτός αυτού, η Χώρα έχασε πολλές από τις διεκδικήσεις της, που είχε σε βάρος των υπαίτιων της καταστροφής της, λόγω των επιθέσεων και της δράσης τους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τόσο στον Ελληνοιταλικό Πόλεμο, στον Ελληνογερμανικό, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο η Λαμία και ολόκληρη η Φθιώτιδα, έδωσαν το παρόν και πολλοί από εκείνους θυσιάστηκαν. Στις 18-4-1941, ημέρα της Μεγάλης Παρασκευής, η Λαμία βομβαρδίστηκε ανελέητα από τους Γερμανούς και στις 20, ημέρα του Πάσχα, γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στην πόλη και σε όλη την περιοχή για να μείνουν μέχρι της 17ης Οκτωβρίου 1944. Κατά την περίοδο αυτή οι κάτοικοι, παρ’ όλες τις κακουχίες, την πείνα και τη δυστυχία, τις συλλήψεις, τις φυλακίσεις, τις εκτελέσεις, τις λεηλασίες, τις δημεύσεις και τις επιτάξεις, δεν σταμάτησαν την εθνική τους αντίσταση κατά του κατακτητή, με επικεφαλής το ΕΑΜ και τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις.
Για πρώτη φορά η περιοχή κατελήφθει από τους Οθωμανούς το 1393. Το 1402 ο Θεόδωρος Παλαιολόγος απελευθέρωσε την περιοχή από τους Οθωμανούς, που την ανακατέλαβαν το 1416 με τον Μωάμεθ τον Α΄. Το 1423 η περιοχή απαλλάχθηκε και πάλι από τους Οθωμανούς που την κατέλαβαν οριστικά το 1446. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Στερεά Ελλάδα ήταν χωρισμένη σε πέντε σαντζάκια (διοικητικές περιοχές) από τα οποία το ένα ήταν της Ευβοίας όπου ανήκε και το Ζητούνι (Λαμία). Στην επανάσταση του 1821 συνελήφθη ο τοπικός ήρωας, Αθανάσιος Διάκος, και αφού μεταφέρθηκε στη Λαμία αναφέρεται λογοτεχνικά ότι «σουβλίστηκε» από τους Τούρκους και κάηκε στις 24 Απριλίου 1821.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δοκιμασιών, που πέρασαν οι Λαμιώτες κατά την Τουρκοκρατία, αποτελεί το 1711 η δολοφονία εντός του ναού, την ώρα της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας, του Αρχιερέως των Νέων Πατρών (Υπάτης), ως αντίποινα των Τούρκων. Το Ζητούνι αποτέλεσε, καθόλη την οθωμανική περίοδο, έδρα καδή (ιεροδικαστής) και μουφτή (ιερομονολόγος ή θεολόγος).Η απελευθέρωση ήρθε τελικά το 1832. Η εδώ εγκατάσταση πολλών αγωνιστών του 1821 δημιούργησε μια αντιοθωνική εστία με αποκορύφωμα το 1862, όταν με την έξωση του Όθωνα, στη Λαμία καταργήθηκε το κράτος και διοικούσε την πόλη Επαναστατική Επιτροπή.
Β' Παγκόσμιος Πόλεμος
Τη Λαμία αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα σημάδεψε η εχθρική κατοχή 1941-1944 και ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949. Επί Κατοχής, υπήρξαν στερήσεις, ταλαιπωρίες, εκτελέσεις αλλά και σθεναρή αντίσταση των κατοίκων. Κατά τον Εμφύλιο υπήρξαν άπειρα θύματα και από το μέρος του εθνικού στρατού και από το μέρος των κομμουνιστών και εκτός αυτών υπήρξε αφάνταστα οπισθοδρόμηση όλης της Χώρας σ’όλους τους τομείς της Κρατικής δραστηριότητας. Εκτός αυτού, η Χώρα έχασε πολλές από τις διεκδικήσεις της, που είχε σε βάρος των υπαίτιων της καταστροφής της, λόγω των επιθέσεων και της δράσης τους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τόσο στον Ελληνοιταλικό Πόλεμο, στον Ελληνογερμανικό, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο η Λαμία και ολόκληρη η Φθιώτιδα, έδωσαν το παρόν και πολλοί από εκείνους θυσιάστηκαν. Στις 18-4-1941, ημέρα της Μεγάλης Παρασκευής, η Λαμία βομβαρδίστηκε ανελέητα από τους Γερμανούς και στις 20, ημέρα του Πάσχα, γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στην πόλη και σε όλη την περιοχή για να μείνουν μέχρι της 17ης Οκτωβρίου 1944. Κατά την περίοδο αυτή οι κάτοικοι, παρ’ όλες τις κακουχίες, την πείνα και τη δυστυχία, τις συλλήψεις, τις φυλακίσεις, τις εκτελέσεις, τις λεηλασίες, τις δημεύσεις και τις επιτάξεις, δεν σταμάτησαν την εθνική τους αντίσταση κατά του κατακτητή, με επικεφαλής το ΕΑΜ και τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις.
