της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Χώρος με εμφανή τα σημάδια της ανθρώπινης παρουσίας εδώ και χιλιάδες χρόνια, η Βέροια έχει να παρουσιάσει ένα δυναμικό πολιτισμικό παρόν που πηγάζει από ένα πλούσιο παρελθόν. Τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής εμπλουτίστηκαν με ήθη και έθιμα από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη.
Τα έθιμα των Βλάχων της Βέροιας
Οι Βλάχοι Βεροιώτες την Πρωτοχρονιά γύριζαν στους δρόμους ντυμένοι με την τριχωτή βαριά κάπα των τσομπάνηδων, με την κουκούλα στο κεφάλι, με ολοπρόσωπη μάσκα και με κουδούνια των προβάτων κρεμασμένα στο σώμα πάνω από την κάπα. Καθώς βάδιζαν αναπηδούσαν και τα κουδούνια, με τους διάφορους ήχους ακούγονταν από μακριά. Το έθιμο στόχευε στο να τρομάξουν οι καλικάντζαροι από το θόρυβο των κουδουνιών και να απομακρυνθούν από την πόλη. Οι φέροντες τις κάπες και τα κουδούνια ονομάζονταν κδουναρέοι ή λιγκουτσαρέοι ή λιγκουτσάρηδες.
Έθιμο του Καρτσιούνου
Οι καρτσούνοι, τα τεράστια κομμάτια κορμών, καίνε για διάστημα περίπου δύο εβδομάδων. Οι δρόμοι και τα στενά της πόλης φιλοξενούν συνήθως μικρότερους καρτσούνους που υποθέτω ότι ανανεώνονται συχνά. Φυσικά, το μέγεθος του καρτσούνου είναι σημαντικό ρόλο και γενικά γίνεται προσπάθεια για όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κομμάτια ξύλου που θα χαρίσουν ιδιαίτερη αίγλη.
Οι φωτιές
Σημαντικό έθιμο της περιοχής είναι οι φωτιές που ανάβουν το βράδυ της 23ης Ιουνίου, την παραμονή των γενεθλίων του Αη Γιάννη του Κλείδωνα. Οι φωτιές ανάβονται στις γειτονιές και τα παιδιά πηδούν πάνω απ’ αυτές γιατί όπως λέγεται αυτό προσφέρει υγεία και μακροημέρευση. Επίσης τα κορίτσια μεταφέρουν νερό σε παραδοσιακά σκεύη μέσα στα οποία έχουν ρίξει τα δαχτυλίδια τους για να δουν ποιόν θα παντρευτούν. Οι ρίζες αυτού του εθίμου είναι προχριστιανικές και μας ανάγουν στις τελετές μύησης των αρχαίων Ελλήνων καταδεικνύοντας την καταγωγή των κατοίκων της περιοχής.
Ο Τρανός χορός
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, γίνεται το αντάμωμα των Βλάχων που καταγόταν από το Παλιό Σκυλλίτσι. Η συνάντηση αυτή κορυφώνεται με τον τρανό χορό στον οποίο όλοι οι παρευρισκόμενοι και γίνεται στην πλατεία του χωριού. Πρόκειται για μια πράξη που δείχνει την αδελφοσύνη των ανθρώπων αυτών που τους συνδέει η κοινή καταγωγή.
Οι Βλάχοι Βεροιώτες την Πρωτοχρονιά γύριζαν στους δρόμους ντυμένοι με την τριχωτή βαριά κάπα των τσομπάνηδων, με την κουκούλα στο κεφάλι, με ολοπρόσωπη μάσκα και με κουδούνια των προβάτων κρεμασμένα στο σώμα πάνω από την κάπα. Καθώς βάδιζαν αναπηδούσαν και τα κουδούνια, με τους διάφορους ήχους ακούγονταν από μακριά. Το έθιμο στόχευε στο να τρομάξουν οι καλικάντζαροι από το θόρυβο των κουδουνιών και να απομακρυνθούν από την πόλη. Οι φέροντες τις κάπες και τα κουδούνια ονομάζονταν κδουναρέοι ή λιγκουτσαρέοι ή λιγκουτσάρηδες.
Έθιμο του Καρτσιούνου
Οι καρτσούνοι, τα τεράστια κομμάτια κορμών, καίνε για διάστημα περίπου δύο εβδομάδων. Οι δρόμοι και τα στενά της πόλης φιλοξενούν συνήθως μικρότερους καρτσούνους που υποθέτω ότι ανανεώνονται συχνά. Φυσικά, το μέγεθος του καρτσούνου είναι σημαντικό ρόλο και γενικά γίνεται προσπάθεια για όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κομμάτια ξύλου που θα χαρίσουν ιδιαίτερη αίγλη.
Οι φωτιές
Σημαντικό έθιμο της περιοχής είναι οι φωτιές που ανάβουν το βράδυ της 23ης Ιουνίου, την παραμονή των γενεθλίων του Αη Γιάννη του Κλείδωνα. Οι φωτιές ανάβονται στις γειτονιές και τα παιδιά πηδούν πάνω απ’ αυτές γιατί όπως λέγεται αυτό προσφέρει υγεία και μακροημέρευση. Επίσης τα κορίτσια μεταφέρουν νερό σε παραδοσιακά σκεύη μέσα στα οποία έχουν ρίξει τα δαχτυλίδια τους για να δουν ποιόν θα παντρευτούν. Οι ρίζες αυτού του εθίμου είναι προχριστιανικές και μας ανάγουν στις τελετές μύησης των αρχαίων Ελλήνων καταδεικνύοντας την καταγωγή των κατοίκων της περιοχής.
Ο Τρανός χορός
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, γίνεται το αντάμωμα των Βλάχων που καταγόταν από το Παλιό Σκυλλίτσι. Η συνάντηση αυτή κορυφώνεται με τον τρανό χορό στον οποίο όλοι οι παρευρισκόμενοι και γίνεται στην πλατεία του χωριού. Πρόκειται για μια πράξη που δείχνει την αδελφοσύνη των ανθρώπων αυτών που τους συνδέει η κοινή καταγωγή.
Ο Αράπης
Σύμφωνα με το έθιμο τις Απόκριες κάποιος ντυνόταν με στολή τράγου. Ο «Αράπης» γύριζε στους δρόμους του χωριού συνοδευμένος από λαϊκά όργανα, χορεύοντας και κάνοντας διάφορα αστεία και φάρσες. Επίσης την Κυριακή της Αποκριάς στην πλατεία του χωριού συνηθίζεται να καίνε τον Καρνάβαλο, ο οποίος είναι ένα ομοίωμα γεμισμένο με άχυρα. Πρόκειται για έθιμο που η καταγωγή του είναι προφανώς πολύ παλιά και παρουσιάζει ομοιότητες με τη λατρεία του Διόνυσου, του Θεού του κρασιού, των αρχαίων Ελλήνων.
Ρουγγάτσια
Στο Μακροχώρι ανήμερα των Χριστουγέννων αναβιώνουν τα «Ρουγγάτσια». Η λέξη Ρουγγάτσια προέρχεται από την λατινική ρούγα, που σημαίνει γυρίζω και μαζεύω χρήματα. Σκοπός των Ρουγγατσάρηδων ήταν να μαζεύουν χρήματα για το χτίσιμο εκκλησιών και σχολείων. Η αναβίωση του εθίμου ξεκινά από την εκκλησία όπου μια ομάδα Ρουγγατσάρηδων προσκυνάει, την διαβάζει ο παπάς και στην συνέχεια γυρίζουν χορεύοντας το χωριό.
Το τραγούδι της χελιδόνας
Σύμφωνα με την παράδοση οι μαθητές την 1η Μαρτίου έφτιαχναν ένα ξύλινο πορτρέτο ενός χελιδονιού και ενός καλαθιού. Το καλάθι το χρησιμοποιούσαν για να βάζουν την αμοιβή τους από κάθε σπίτι που επισκέπτονταν λέγοντας το τραγούδι με την επιστροφή των χελιδονιών. Η ιδέα αυτού του εθίμου είναι το καλωσόρισμα της καινούργιας εποχής.
Καλόγερος
Το δρώμενο του Καλόγερου, τελείται την Κυριακή της Τυρινής. Τα πρόσωπα είναι τα εξής: δύο καλόγεροι (που εκλέγονται από τους έγγαμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δύο κορίτσια ή νύφες, δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Οι καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα και φέρουν κουδούνια και δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί (σύμβολο της γονιμότητας της γης). Η εικονική άροση με ανθρώπους στον ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο. Ο ένας καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος καλόγερος-κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσης φονεύεται σε ακμαία ηλικία, για να μην πεθάνει από γεροντικό μαρασμό, και ανασταίνεται. Ο Καλόγερος, όπως πιστεύεται είναι προσωποποίηση του πνεύματος της καρποφορίας.
Σύμφωνα με το έθιμο τις Απόκριες κάποιος ντυνόταν με στολή τράγου. Ο «Αράπης» γύριζε στους δρόμους του χωριού συνοδευμένος από λαϊκά όργανα, χορεύοντας και κάνοντας διάφορα αστεία και φάρσες. Επίσης την Κυριακή της Αποκριάς στην πλατεία του χωριού συνηθίζεται να καίνε τον Καρνάβαλο, ο οποίος είναι ένα ομοίωμα γεμισμένο με άχυρα. Πρόκειται για έθιμο που η καταγωγή του είναι προφανώς πολύ παλιά και παρουσιάζει ομοιότητες με τη λατρεία του Διόνυσου, του Θεού του κρασιού, των αρχαίων Ελλήνων.
Ρουγγάτσια
Στο Μακροχώρι ανήμερα των Χριστουγέννων αναβιώνουν τα «Ρουγγάτσια». Η λέξη Ρουγγάτσια προέρχεται από την λατινική ρούγα, που σημαίνει γυρίζω και μαζεύω χρήματα. Σκοπός των Ρουγγατσάρηδων ήταν να μαζεύουν χρήματα για το χτίσιμο εκκλησιών και σχολείων. Η αναβίωση του εθίμου ξεκινά από την εκκλησία όπου μια ομάδα Ρουγγατσάρηδων προσκυνάει, την διαβάζει ο παπάς και στην συνέχεια γυρίζουν χορεύοντας το χωριό.
Το τραγούδι της χελιδόνας
Σύμφωνα με την παράδοση οι μαθητές την 1η Μαρτίου έφτιαχναν ένα ξύλινο πορτρέτο ενός χελιδονιού και ενός καλαθιού. Το καλάθι το χρησιμοποιούσαν για να βάζουν την αμοιβή τους από κάθε σπίτι που επισκέπτονταν λέγοντας το τραγούδι με την επιστροφή των χελιδονιών. Η ιδέα αυτού του εθίμου είναι το καλωσόρισμα της καινούργιας εποχής.
Καλόγερος
Το δρώμενο του Καλόγερου, τελείται την Κυριακή της Τυρινής. Τα πρόσωπα είναι τα εξής: δύο καλόγεροι (που εκλέγονται από τους έγγαμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δύο κορίτσια ή νύφες, δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Οι καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα και φέρουν κουδούνια και δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί (σύμβολο της γονιμότητας της γης). Η εικονική άροση με ανθρώπους στον ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο. Ο ένας καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος καλόγερος-κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσης φονεύεται σε ακμαία ηλικία, για να μην πεθάνει από γεροντικό μαρασμό, και ανασταίνεται. Ο Καλόγερος, όπως πιστεύεται είναι προσωποποίηση του πνεύματος της καρποφορίας.
Αναστενάρια
Τα Αναστενάρια είναι ένα λατρευτικό έθιμο με κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι η εκτέλεση πυροβασίας, δηλαδή βαδίσματος με γυμνά πόδια πάνω σε ένα στρώμα πυρακτωμένων κάρβουνων. Συνδέεται με τη γιορτή των Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου). Το όνομα αναστενάρια πάρθηκε από το αναστενάρι, το εικόνισμα που κρατούν σ' όλη τη διάρκεια της γιορτής στα χέρια τους και που θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων. Η γιορτή αρχίζει με ξέφρενο χορό, με τη συνοδεία του ταμπούρλου και με ψαλμωδία ύμνων. Κατόπιν γίνεται η ζωοθυσία, όπου το κρέας του σφαγμένου ζώου μοιράζεται στις οικογένειες του χωριού. Αρχίζει πάλι ο χορός και το φαγοπότι και σαν κλείσιμο έρχεται η πυροβασία. Κατά τη φάση αυτή ορισμένοι από τους συμμετέχοντες, εκστασιασμένοι από την πίστη τους, ρίχνονται στα αναμμένα κάρβουνα και χορεύουν κρατώντας στα χέρια τους ένα εικόνισμα ή ένα Ευαγγέλιο.
Οι Μπούλες
Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης, όπως η τελετή ενηλικίωσης, κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα.
Καπεταναραίοι
Αυτό που ήταν σημαντικό την περίοδο της Αποκριάς στην Βέροια ήταν το έθιμο των «Καπεταναραίων», το οποίο αναβιώνει τα σημερινά χρόνια ο «Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βέροιας» και το οποίο είχε ανθίσει πολύ στα χρόνια του μεσοπόλεμου. Το έθιμο τελούνταν από ντόπιους Βεροιωτάδες και από Βλαχόφωνους Έλληνες της Βέροιας. Το μπουλούκι των Βλάχων ήταν το πιο εντυπωσιακό. Το έθιμο είχε πολλές ομοιότητες με τις Μπούλες της Νάουσας. Στο 19ο αιώνα οι καπεταναραίοι της Βέροιας είχαν και μάσκες, όμως μετά την Απελευθέρωση το 1912 δεν φορούσαν μάσκες .. Από τον Αη Δημήτρη οι νεαροί άντρες της Βέροιας (καλοί χορευτές) προετοιμάζονταν από μόνοι τους με δικά τους χρήματα και χωρίς την παρέμβαση κάποιου συλλόγου ή του Δήμου. Συγκεντρώνονταν η ομάδα και ιδιαίτερα οι βλάχοι έλεγαν «τσε βα σφουτσιέμ λα Παριάσινι; = τι θα κάνουμε τις Απόκριες;» Ετοίμαζαν τις φορεσιές τους με μεγάλη προσοχή και φροντίδα. Ήταν το μόνο μέλημά τους και περιμένανε πώς και πώς τις Απόκριες. Μάζευαν πολλά ασήμια, σιρίτια, στολίδια, κιουτσέκια (διπλές, τριπλές ασημένιες αλυσίδες) για να τα βάλουν στο στήθος.
Γαστροονμία
Ο συνδυασμός του εύφορου φυσικού περιβάλλοντος με την πλούσια ιστορία της πόλης έχει να προσφέρει στον επισκέπτη μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων και γεύσεων. Η τοπική κουζίνα της Βέροιας περιλαμβάνει φαγητά με μαγειρεμένα κρέατα, το χασάπικο, το χοιρινό με σέλινο ή πράσο, την τηγανιά, τους σαρμάδες, τα κεφτεδάκια, που στην τοπική διάλεκτο λέγονται και «μπαρμπούρια», το κυνήγι από τα δάση του Βερμίου, τις παραδοσιακές πίτες με σκληρό φύλλο κρούστας με γέμιση πράσου, τυριού ή χόρτων και τον αλμυρό μπάτζο, ο οποίος είναι ένα είδος τυριού. Ένα από τα πιο γνωστά εδέσματα της περιοχής είναι ο φασουλοταβάς ή φασουλονταβάς, δηλαδή φασόλια στο φούρνο και προέρχεται από τη λέξη "ταβάς" που στα τούρκικα σημαίνει ταψί. Παραδοσιακό γλυκό της πόλης αποτελεί το ρεβανί. Το ρεβανί είναι σιροπιαστό γλύκισμα με βάση το σιμιγδάλι και διατίθεται σε διάφορα ζαχαροπλαστεία της Βέροιας, με πιο γνωστό αυτό του Χοχλιούρου στην Πλατεία Αγίου Αντωνίου. Επίσης μπορεί να συνδυαστεί με παγωτό, κυρίως καϊμάκι. Γευστικοί είναι επίσης οι παραδοσιακοί σιροπιαστοί λουκουμάδες, οι οποίοι μπορούν να συνοδεύσουν ευχάριστα κάθε γεύμα.
Τα Αναστενάρια είναι ένα λατρευτικό έθιμο με κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι η εκτέλεση πυροβασίας, δηλαδή βαδίσματος με γυμνά πόδια πάνω σε ένα στρώμα πυρακτωμένων κάρβουνων. Συνδέεται με τη γιορτή των Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου). Το όνομα αναστενάρια πάρθηκε από το αναστενάρι, το εικόνισμα που κρατούν σ' όλη τη διάρκεια της γιορτής στα χέρια τους και που θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων. Η γιορτή αρχίζει με ξέφρενο χορό, με τη συνοδεία του ταμπούρλου και με ψαλμωδία ύμνων. Κατόπιν γίνεται η ζωοθυσία, όπου το κρέας του σφαγμένου ζώου μοιράζεται στις οικογένειες του χωριού. Αρχίζει πάλι ο χορός και το φαγοπότι και σαν κλείσιμο έρχεται η πυροβασία. Κατά τη φάση αυτή ορισμένοι από τους συμμετέχοντες, εκστασιασμένοι από την πίστη τους, ρίχνονται στα αναμμένα κάρβουνα και χορεύουν κρατώντας στα χέρια τους ένα εικόνισμα ή ένα Ευαγγέλιο.
Οι Μπούλες
Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης, όπως η τελετή ενηλικίωσης, κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα.
Καπεταναραίοι
Αυτό που ήταν σημαντικό την περίοδο της Αποκριάς στην Βέροια ήταν το έθιμο των «Καπεταναραίων», το οποίο αναβιώνει τα σημερινά χρόνια ο «Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βέροιας» και το οποίο είχε ανθίσει πολύ στα χρόνια του μεσοπόλεμου. Το έθιμο τελούνταν από ντόπιους Βεροιωτάδες και από Βλαχόφωνους Έλληνες της Βέροιας. Το μπουλούκι των Βλάχων ήταν το πιο εντυπωσιακό. Το έθιμο είχε πολλές ομοιότητες με τις Μπούλες της Νάουσας. Στο 19ο αιώνα οι καπεταναραίοι της Βέροιας είχαν και μάσκες, όμως μετά την Απελευθέρωση το 1912 δεν φορούσαν μάσκες .. Από τον Αη Δημήτρη οι νεαροί άντρες της Βέροιας (καλοί χορευτές) προετοιμάζονταν από μόνοι τους με δικά τους χρήματα και χωρίς την παρέμβαση κάποιου συλλόγου ή του Δήμου. Συγκεντρώνονταν η ομάδα και ιδιαίτερα οι βλάχοι έλεγαν «τσε βα σφουτσιέμ λα Παριάσινι; = τι θα κάνουμε τις Απόκριες;» Ετοίμαζαν τις φορεσιές τους με μεγάλη προσοχή και φροντίδα. Ήταν το μόνο μέλημά τους και περιμένανε πώς και πώς τις Απόκριες. Μάζευαν πολλά ασήμια, σιρίτια, στολίδια, κιουτσέκια (διπλές, τριπλές ασημένιες αλυσίδες) για να τα βάλουν στο στήθος.
Γαστροονμία
Ο συνδυασμός του εύφορου φυσικού περιβάλλοντος με την πλούσια ιστορία της πόλης έχει να προσφέρει στον επισκέπτη μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων και γεύσεων. Η τοπική κουζίνα της Βέροιας περιλαμβάνει φαγητά με μαγειρεμένα κρέατα, το χασάπικο, το χοιρινό με σέλινο ή πράσο, την τηγανιά, τους σαρμάδες, τα κεφτεδάκια, που στην τοπική διάλεκτο λέγονται και «μπαρμπούρια», το κυνήγι από τα δάση του Βερμίου, τις παραδοσιακές πίτες με σκληρό φύλλο κρούστας με γέμιση πράσου, τυριού ή χόρτων και τον αλμυρό μπάτζο, ο οποίος είναι ένα είδος τυριού. Ένα από τα πιο γνωστά εδέσματα της περιοχής είναι ο φασουλοταβάς ή φασουλονταβάς, δηλαδή φασόλια στο φούρνο και προέρχεται από τη λέξη "ταβάς" που στα τούρκικα σημαίνει ταψί. Παραδοσιακό γλυκό της πόλης αποτελεί το ρεβανί. Το ρεβανί είναι σιροπιαστό γλύκισμα με βάση το σιμιγδάλι και διατίθεται σε διάφορα ζαχαροπλαστεία της Βέροιας, με πιο γνωστό αυτό του Χοχλιούρου στην Πλατεία Αγίου Αντωνίου. Επίσης μπορεί να συνδυαστεί με παγωτό, κυρίως καϊμάκι. Γευστικοί είναι επίσης οι παραδοσιακοί σιροπιαστοί λουκουμάδες, οι οποίοι μπορούν να συνοδεύσουν ευχάριστα κάθε γεύμα.
