της δημοσιογράφουΕυαγγελίας Γουρνή
Τα Χανιά είναι χτισμένα στη θέση της Κυδωνίας, από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης που σύμφωνα με τον μύθο ιδρύθηκε στα προϊστορικά χρόνια από τον Κύδωνα, γιο του Ερμή κατά τη μία εκδοχή ή του Απόλλωνα κατά την άλλη και της νύμφης Ακακαλλίδας, κόρης του Μίνωα.
Προϊστορική εποχή
Αρχιτεκτονικά λείψανα που σώζονται κι άνηκαν σε μεγάλα κτίρια αρχίζουν από την πρωτομινωική περίοδο (3650 π.Χ.). Από τις αρχαιολογικές έρευνες στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης στην οδό Κανεβάρο ήρθαν ευρύχωρα σπίτια με καλοχτισμένα δωμάτια και φροντισμένα δάπεδα αλλά και κεραμικά προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας που αποδεικνύουν ότι η πόλη αποτελούσε ένα σπουδαίο πρωτομινωικό κέντρο.
Ο οικισμός σταδιακά άρχισε να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται σε σημαντικό κέντρο την πρώτη μεσομινωική περίοδο (2200-1580 π.Χ.) οπότε και ιδρύθηκε η μινωική αποικία. Η οικονομία παραμένει γεωργική, αλλά παράλληλα ενισχύεται η ενασχόληση των κατοίκων με το εμπόριο και τη ναυτιλία.
Υστερομιναϊκή εποχή
Κατά τα υστερομινωικά χρόνια (1580-1070 π.Χ.) η Κυδωνία γνωρίζει μεγάλη οικονομική άνθηση, χάρη στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Αναπτύσσει το δικό της κεραμικό εργαστήριο, «το εργαστήριο της Κυδωνίας» και εμπορεύεται τα προϊόντα της εντός και εκτός Κρήτης, όπως στην Πάτρα, στην Κύπρο και στη Σαρδηνία. Παράλληλα κάνει εισαγωγές από τις Μυκήνες, την Κύπρο, τη Συροφοινίκη, την Ιταλία και την Αίγυπτο, ενώ επεκτείνει το νεκροταφείο της σε μεγάλη έκταση γύρω από τον οικισμό.
Ιδιαίτερα την περίοδο 1550-1450 π.Χ. η πόλη βρίσκεται στο απόγειο της ακμής της. Κόβει δικό της νόμισμα και διαμορφώνει ένα οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο κατά τετράγωνα με πλούσιες κατοικίες, με φωταγωγούς, ιδιαίτερα φροντισμένες προσόψεις και αποχετευτικό σύστημα. Το 1450 π.Χ. η εγκατάσταση στο Καστέλι καταστρέφεται από μεγάλη πυρκαγιά, ωστόσο ξαναχτίζεται. Στο Καστέλι βρέθηκαν πινακίδες με μινωική γραφή (γραμμική Α και γραμμική Β).
Γύρω στο 1300 π.Χ. η εγκατάσταση στο Καστέλι καταστρέφεται από νέα πυρκαγιά, ενώ το 1200 π.Χ. ανεγείρονται νέα κτίσματα. 50 χρόνια αργότερα, όμως, όταν ο μινωικός πολιτισμός φτάνει στο τέλος του, χάνονται ξαφνικά και τα ίχνη ζωής των αρχαίων Κυδώνων.
Ιστορική εποχή
Οι πρώτοι αποικιστές από την ηπειρωτική Ελλάδα ήταν οι Δωριείς γύρω στο 1100 π.Χ. Το 524 π.Χ. αποτέλεσε ημερομηνία ορόσημο για την πόλη, όταν Σάμιοι, που εγκατέλειψαν την πατρίδα τους εξαιτίας του τυράννου Πολυκράτη, εγκαταστάθηκαν στα Χανιά ιδρύοντας την κλασική Κυδωνία. Πέντε χρόνια όμως αργότερα, αφού οι Κρήτες συμμάχησαν με τους Αιγινίτες, νίκησαν σε πόλεμο τους Σάμιους και ανακατέλαβαν την πόλη.
Την εποχή αυτή η πόλη εκτεινόταν μέχρι τα Ροδωπού στα δυτικά, το Ακρωτήρι στα ανατολικά και τους πρόποδες των Λευκών Ορέων και την Απτέρα στα νότια. Το 429 π.Χ. η Κυδωνία λεηλατήθηκε από τους Αθηναίους μετά από παρακίνηση της γειτονικής πόλης Πολίχνης, ενώ το 343 π.Χ. οι Φωκείς την πολιόρκησαν χωρίς επιτυχία. Κατά τον 4ο και 3ο π.Χ. αιώνα οι σχέσεις της Κυδωνίας με την Αθήνα ήταν καλές και το 219 π.Χ. συντάχθηκε με την Αιτωλική Συμπολιτεία.
Ρωμαϊκή εποχή
Τον 1ο π.Χ. αιώνα αντιστάθηκε στους Ρωμαίους που επιτέθηκαν κατά του νησιού, αλλά τελικώς το 69 π.Χ. καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο. Το 30 π.Χ. ανακηρύχθηκε από τον Αύγουστο Καίσαρα αυτόνομη πόλη, κράτησε το δικαίωμα να έχει δικό της νόμισμα και από τότε γνώρισε μια αξιοσημείωτη ακμή. Οικοδομήθηκαν πολυτελή ιδιωτικά και δημόσια κτίσματα και χτίζονται τα πρώτα τείχη στην ακρόπολη του Καστελίου. Από τα ρωμαϊκά χρόνια έχουν σωθεί και πολλά αξιόλογα γλυπτά.
Η ακμή συνεχίζεται στα υστερορωμαϊκά χρόνια και τα χρόνια της Α’ Βυζαντινής περιόδου. Μέχρι το 330 μ.Χ. η Κυδωνία θα αποτελεί τη σπουδαιότερη πόλη της περιοχής και για το λόγο αυτό θα οριστεί έδρα της ομώνυμης παλαιοχριστιανικής Επισκοπής.
Πρωτοβυζαντινή περίοδος & Αραβοκρατία
Η πρώτη βυζαντινή περίοδος διήρκεσε από το 395 ως το 824 μ.Χ. Για αυτήν δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία γνωστά. Διοικείται από στρατηγό του Βυζαντίου αλλά μαστίζεται από τις επιδρομές των πειρατών, που το βυζαντινό ναυτικό δεν κατορθώνει να αντιμετωπίσει.
Το 828 μ.Χ., ημερομηνία ορόσημο για το νησί της Κρήτης, η Κρήτη και τα Χανιά πέφτουν στα χέρια των Σαρακηνών Αράβων από την Κόρδοβα της Ισπανίας, οι οποίοι και τα ισοπέδωσαν. Μάλιστα, οι Αραβες θεωρούνται υπεύθυνοι για την αλλαγή του ονόματος της πόλης από Κυδωνία σε Χανιά μιας και εκείνη την περίοδο η πόλη ονομάζονταν Al Chanea, ενώ μετά την απομάκρυνση των Αράβων, οι Βυζαντινοί αφαίρεσαν το πρόθεμα Al και κράτησαν το Chanea, από όπου προέκυψε το ελληνικό Χανιά. Η περίοδος της Αραβοκρατίας υπήρξε οδυνηρή για ολόκληρο το νησί, καθώς αυτό μετατράπηκε σε ορμητήριο ληστρικών και πειρατικών επιδρομών, ενώ οι Χριστιανικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν προς τα ορεινά του νομού λόγω των διωγμών.
Αρχιτεκτονικά λείψανα που σώζονται κι άνηκαν σε μεγάλα κτίρια αρχίζουν από την πρωτομινωική περίοδο (3650 π.Χ.). Από τις αρχαιολογικές έρευνες στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης στην οδό Κανεβάρο ήρθαν ευρύχωρα σπίτια με καλοχτισμένα δωμάτια και φροντισμένα δάπεδα αλλά και κεραμικά προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας που αποδεικνύουν ότι η πόλη αποτελούσε ένα σπουδαίο πρωτομινωικό κέντρο.
Ο οικισμός σταδιακά άρχισε να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται σε σημαντικό κέντρο την πρώτη μεσομινωική περίοδο (2200-1580 π.Χ.) οπότε και ιδρύθηκε η μινωική αποικία. Η οικονομία παραμένει γεωργική, αλλά παράλληλα ενισχύεται η ενασχόληση των κατοίκων με το εμπόριο και τη ναυτιλία.
Υστερομιναϊκή εποχή
Κατά τα υστερομινωικά χρόνια (1580-1070 π.Χ.) η Κυδωνία γνωρίζει μεγάλη οικονομική άνθηση, χάρη στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Αναπτύσσει το δικό της κεραμικό εργαστήριο, «το εργαστήριο της Κυδωνίας» και εμπορεύεται τα προϊόντα της εντός και εκτός Κρήτης, όπως στην Πάτρα, στην Κύπρο και στη Σαρδηνία. Παράλληλα κάνει εισαγωγές από τις Μυκήνες, την Κύπρο, τη Συροφοινίκη, την Ιταλία και την Αίγυπτο, ενώ επεκτείνει το νεκροταφείο της σε μεγάλη έκταση γύρω από τον οικισμό.
Ιδιαίτερα την περίοδο 1550-1450 π.Χ. η πόλη βρίσκεται στο απόγειο της ακμής της. Κόβει δικό της νόμισμα και διαμορφώνει ένα οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο κατά τετράγωνα με πλούσιες κατοικίες, με φωταγωγούς, ιδιαίτερα φροντισμένες προσόψεις και αποχετευτικό σύστημα. Το 1450 π.Χ. η εγκατάσταση στο Καστέλι καταστρέφεται από μεγάλη πυρκαγιά, ωστόσο ξαναχτίζεται. Στο Καστέλι βρέθηκαν πινακίδες με μινωική γραφή (γραμμική Α και γραμμική Β).
Γύρω στο 1300 π.Χ. η εγκατάσταση στο Καστέλι καταστρέφεται από νέα πυρκαγιά, ενώ το 1200 π.Χ. ανεγείρονται νέα κτίσματα. 50 χρόνια αργότερα, όμως, όταν ο μινωικός πολιτισμός φτάνει στο τέλος του, χάνονται ξαφνικά και τα ίχνη ζωής των αρχαίων Κυδώνων.
Ιστορική εποχή
Οι πρώτοι αποικιστές από την ηπειρωτική Ελλάδα ήταν οι Δωριείς γύρω στο 1100 π.Χ. Το 524 π.Χ. αποτέλεσε ημερομηνία ορόσημο για την πόλη, όταν Σάμιοι, που εγκατέλειψαν την πατρίδα τους εξαιτίας του τυράννου Πολυκράτη, εγκαταστάθηκαν στα Χανιά ιδρύοντας την κλασική Κυδωνία. Πέντε χρόνια όμως αργότερα, αφού οι Κρήτες συμμάχησαν με τους Αιγινίτες, νίκησαν σε πόλεμο τους Σάμιους και ανακατέλαβαν την πόλη.
Την εποχή αυτή η πόλη εκτεινόταν μέχρι τα Ροδωπού στα δυτικά, το Ακρωτήρι στα ανατολικά και τους πρόποδες των Λευκών Ορέων και την Απτέρα στα νότια. Το 429 π.Χ. η Κυδωνία λεηλατήθηκε από τους Αθηναίους μετά από παρακίνηση της γειτονικής πόλης Πολίχνης, ενώ το 343 π.Χ. οι Φωκείς την πολιόρκησαν χωρίς επιτυχία. Κατά τον 4ο και 3ο π.Χ. αιώνα οι σχέσεις της Κυδωνίας με την Αθήνα ήταν καλές και το 219 π.Χ. συντάχθηκε με την Αιτωλική Συμπολιτεία.
Ρωμαϊκή εποχή
Τον 1ο π.Χ. αιώνα αντιστάθηκε στους Ρωμαίους που επιτέθηκαν κατά του νησιού, αλλά τελικώς το 69 π.Χ. καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο. Το 30 π.Χ. ανακηρύχθηκε από τον Αύγουστο Καίσαρα αυτόνομη πόλη, κράτησε το δικαίωμα να έχει δικό της νόμισμα και από τότε γνώρισε μια αξιοσημείωτη ακμή. Οικοδομήθηκαν πολυτελή ιδιωτικά και δημόσια κτίσματα και χτίζονται τα πρώτα τείχη στην ακρόπολη του Καστελίου. Από τα ρωμαϊκά χρόνια έχουν σωθεί και πολλά αξιόλογα γλυπτά.
Η ακμή συνεχίζεται στα υστερορωμαϊκά χρόνια και τα χρόνια της Α’ Βυζαντινής περιόδου. Μέχρι το 330 μ.Χ. η Κυδωνία θα αποτελεί τη σπουδαιότερη πόλη της περιοχής και για το λόγο αυτό θα οριστεί έδρα της ομώνυμης παλαιοχριστιανικής Επισκοπής.
Πρωτοβυζαντινή περίοδος & Αραβοκρατία
Η πρώτη βυζαντινή περίοδος διήρκεσε από το 395 ως το 824 μ.Χ. Για αυτήν δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία γνωστά. Διοικείται από στρατηγό του Βυζαντίου αλλά μαστίζεται από τις επιδρομές των πειρατών, που το βυζαντινό ναυτικό δεν κατορθώνει να αντιμετωπίσει.
Το 828 μ.Χ., ημερομηνία ορόσημο για το νησί της Κρήτης, η Κρήτη και τα Χανιά πέφτουν στα χέρια των Σαρακηνών Αράβων από την Κόρδοβα της Ισπανίας, οι οποίοι και τα ισοπέδωσαν. Μάλιστα, οι Αραβες θεωρούνται υπεύθυνοι για την αλλαγή του ονόματος της πόλης από Κυδωνία σε Χανιά μιας και εκείνη την περίοδο η πόλη ονομάζονταν Al Chanea, ενώ μετά την απομάκρυνση των Αράβων, οι Βυζαντινοί αφαίρεσαν το πρόθεμα Al και κράτησαν το Chanea, από όπου προέκυψε το ελληνικό Χανιά. Η περίοδος της Αραβοκρατίας υπήρξε οδυνηρή για ολόκληρο το νησί, καθώς αυτό μετατράπηκε σε ορμητήριο ληστρικών και πειρατικών επιδρομών, ενώ οι Χριστιανικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν προς τα ορεινά του νομού λόγω των διωγμών.
Βυζαντινή περίοδος
Το 961 οι Βυζαντινοί ανακαταλαμβάνουν την Κρήτη με το Νικηφόρο Φωκά από τους Αραβες και ξανακτίζουν την πόλη οχυρώνοντας το λόφο Καστέλι με τείχη. Η πόλη αρχίζει και πάλι να διαδραματίζει το σπουδαίο οικονομικό και εμπορικό της ρόλο λόγω του λιμανιού. Οι Βυζαντινοί είχαν ως κύριο μέλημα την επαναφορά της οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ηρεμίας στο νησί.
Μάλιστα, για το λόγο αυτό μετέφεραν από την Κωνσταντινούπολη αρχοντικές οικογένειες, τα «Δώδεκα Αρχοντόπουλα», ενώ παρότρυναν την ανοικοδόμηση πολλών εκκλησιών. Μεταξύ αυτών ήταν και η μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου πάνω στα ερείπια της αρχαίας Απτέρας.
Ενετική περίοδος
Το 1204 η Κρήτη εκχωρείται στον Βονιφάτιο, μαρκήσιο του Μομφερά, από τον οποίο οι Ενετοί αγόρασαν το νησί. Ωστόσο οι αντίπαλοι των Ενετών, Γενοβέζοι προλαβαίνουν να καταλάβουν το νησί και να λεηλατήσουν την πόλη. Το 1252 οι Ενετοί άποικοι εγκαθίστανται στα Χανιά, επισκευάζουν το τείχος του Καστελίου, χτίζουν την πόλη σύμφωνα με τα δικά τους πρότυπα δημιουργώντας ένα σύγχρονο ρυμοτομικό σχέδιο. Η «νέα» πόλη αποκτά ωραία κτίρια και οικίες, καθώς και το παλάτι του Ρέκτορα.
Τα Χανιά γίνονται η δεύτερη μεγαλύτερη και σημαντικότερη πόλη του Βασιλείου της Κρήτης και είναι η έδρα του Λατίνου Επισκόπου και του Ρέκτορα. Σταδιακά η πόλη αρχίζει να επεκτείνεται έξω από το φρούριο του Καστελίου οπότε κρίνεται αναγκαίο να κατασκευαστεί νέα οχύρωση. Τότε κατασκεύασαν ένα μεγάλο τετράγωνο τείχος που περιέβαλλε όλα τα σπίτια της πόλης γύρω από το Καστέλι. Η κατασκευή του τοίχους κράτησε 20 χρόνια από το 1536 έως το 1556 ωστόσο ήταν χαμηλό και κακοσχεδιασμένο. Για αυτό η Βενετία έστειλε τον καλύτερο μηχανικό της τον Βερονέζο Michele Sanmicheli ο οποίος έφτιαξε από την αρχή ένα ισχυρό οχυρωματικό τείχος.
Η Τουρκοκρατία
Η πολιορκία των Χανίων από τους Τούρκους ξεκινάει τον Ιούνιο του 1645 και διαρκεί μόλις 57 ημέρες, με την πόλη να παραδίδεται στις 22 Αυγούστου, ένα χρόνο αργότερα ακολούθησε η παράδοση του Ρεθύμνου και με την πτώση του Χάνδακα το 1669 ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Οι Οθωμανοί δεν ενδιαφέρθηκαν να κτίσουν μια νέα πόλη, αλλά να ταιριάξουν τις υπάρχουσες υποδομές στις δικές τους ανάγκες. Τοποθέτησαν το διοικητήριο τους στο μέγαρο του Βενετού Ρέκτορα, στο λόφο του Καστελίου, ενώ μετέτρεψαν σε τζαμιά τον καθεδρικό ναό της Παναγίας και όλα τα καθολικά μοναστήρια. Έκτισαν επίσης καινούρια τεμένη, όπως το Τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν (Γιαλί Τζαμισί), και κατασκεύασαν κρήνες, λουτρά και χάνια.
Οι Τούρκοι, που αποτελούσαν την άρχουσα τάξη, εγκαταστάθηκαν στις ανατολικές συνοικίες, στο Καστέλι και στην Σπλάντζια, στην οποία βρίσκεται και το κεντρικό τζαμί της πόλης, το Χουγκιάρ Τζαμισί (Τζαμί του Ηγεμόνα), ο πρώην ναός του Αγίου Νικολάου των Δομινικανών. Οι χριστιανοί και οι Εβραίοι εγκαθίστανται στις δυτικές κυρίως συνοικίες, στον Τοπανά και στη λεγόμενη Εβραϊκή.
Εν τω μεταξύ, οι Τούρκοι στην προσπάθεια τους να προσεταιρισθούν το ντόπιο πληθυσμό, επαναφέρουν τον ορθόδοξο επίσκοπο Κυδωνίας στην αρχαία του έδρα, αποκαθιστώντας έτσι την εκκλησιαστική τάξη. Έτσι, η συμβίωση των δύο λαών ξεκινά σχετικά ειρηνικά με τους Χριστιανούς να ανακτούν κάποια προνόμια που είχαν απολέσει από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Όμως, η επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 προκάλεσε ένα ισχυρό κραδασμό στις σχέσεις των δύο λαών.
Το 961 οι Βυζαντινοί ανακαταλαμβάνουν την Κρήτη με το Νικηφόρο Φωκά από τους Αραβες και ξανακτίζουν την πόλη οχυρώνοντας το λόφο Καστέλι με τείχη. Η πόλη αρχίζει και πάλι να διαδραματίζει το σπουδαίο οικονομικό και εμπορικό της ρόλο λόγω του λιμανιού. Οι Βυζαντινοί είχαν ως κύριο μέλημα την επαναφορά της οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ηρεμίας στο νησί.
Μάλιστα, για το λόγο αυτό μετέφεραν από την Κωνσταντινούπολη αρχοντικές οικογένειες, τα «Δώδεκα Αρχοντόπουλα», ενώ παρότρυναν την ανοικοδόμηση πολλών εκκλησιών. Μεταξύ αυτών ήταν και η μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου πάνω στα ερείπια της αρχαίας Απτέρας.
Ενετική περίοδος
Το 1204 η Κρήτη εκχωρείται στον Βονιφάτιο, μαρκήσιο του Μομφερά, από τον οποίο οι Ενετοί αγόρασαν το νησί. Ωστόσο οι αντίπαλοι των Ενετών, Γενοβέζοι προλαβαίνουν να καταλάβουν το νησί και να λεηλατήσουν την πόλη. Το 1252 οι Ενετοί άποικοι εγκαθίστανται στα Χανιά, επισκευάζουν το τείχος του Καστελίου, χτίζουν την πόλη σύμφωνα με τα δικά τους πρότυπα δημιουργώντας ένα σύγχρονο ρυμοτομικό σχέδιο. Η «νέα» πόλη αποκτά ωραία κτίρια και οικίες, καθώς και το παλάτι του Ρέκτορα.
Τα Χανιά γίνονται η δεύτερη μεγαλύτερη και σημαντικότερη πόλη του Βασιλείου της Κρήτης και είναι η έδρα του Λατίνου Επισκόπου και του Ρέκτορα. Σταδιακά η πόλη αρχίζει να επεκτείνεται έξω από το φρούριο του Καστελίου οπότε κρίνεται αναγκαίο να κατασκευαστεί νέα οχύρωση. Τότε κατασκεύασαν ένα μεγάλο τετράγωνο τείχος που περιέβαλλε όλα τα σπίτια της πόλης γύρω από το Καστέλι. Η κατασκευή του τοίχους κράτησε 20 χρόνια από το 1536 έως το 1556 ωστόσο ήταν χαμηλό και κακοσχεδιασμένο. Για αυτό η Βενετία έστειλε τον καλύτερο μηχανικό της τον Βερονέζο Michele Sanmicheli ο οποίος έφτιαξε από την αρχή ένα ισχυρό οχυρωματικό τείχος.
Η Τουρκοκρατία
Η πολιορκία των Χανίων από τους Τούρκους ξεκινάει τον Ιούνιο του 1645 και διαρκεί μόλις 57 ημέρες, με την πόλη να παραδίδεται στις 22 Αυγούστου, ένα χρόνο αργότερα ακολούθησε η παράδοση του Ρεθύμνου και με την πτώση του Χάνδακα το 1669 ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Οι Οθωμανοί δεν ενδιαφέρθηκαν να κτίσουν μια νέα πόλη, αλλά να ταιριάξουν τις υπάρχουσες υποδομές στις δικές τους ανάγκες. Τοποθέτησαν το διοικητήριο τους στο μέγαρο του Βενετού Ρέκτορα, στο λόφο του Καστελίου, ενώ μετέτρεψαν σε τζαμιά τον καθεδρικό ναό της Παναγίας και όλα τα καθολικά μοναστήρια. Έκτισαν επίσης καινούρια τεμένη, όπως το Τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν (Γιαλί Τζαμισί), και κατασκεύασαν κρήνες, λουτρά και χάνια.
Οι Τούρκοι, που αποτελούσαν την άρχουσα τάξη, εγκαταστάθηκαν στις ανατολικές συνοικίες, στο Καστέλι και στην Σπλάντζια, στην οποία βρίσκεται και το κεντρικό τζαμί της πόλης, το Χουγκιάρ Τζαμισί (Τζαμί του Ηγεμόνα), ο πρώην ναός του Αγίου Νικολάου των Δομινικανών. Οι χριστιανοί και οι Εβραίοι εγκαθίστανται στις δυτικές κυρίως συνοικίες, στον Τοπανά και στη λεγόμενη Εβραϊκή.
Εν τω μεταξύ, οι Τούρκοι στην προσπάθεια τους να προσεταιρισθούν το ντόπιο πληθυσμό, επαναφέρουν τον ορθόδοξο επίσκοπο Κυδωνίας στην αρχαία του έδρα, αποκαθιστώντας έτσι την εκκλησιαστική τάξη. Έτσι, η συμβίωση των δύο λαών ξεκινά σχετικά ειρηνικά με τους Χριστιανούς να ανακτούν κάποια προνόμια που είχαν απολέσει από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Όμως, η επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 προκάλεσε ένα ισχυρό κραδασμό στις σχέσεις των δύο λαών.
Η Ελληνική επανάσταση & η Αιγυπτιοκρατία
Η επανάσταση του 1821 γίνεται αφορμή για μεγάλες σφαγές χριστιανικών πληθυσμών της πόλης από τους μουσουλμανικούς. Κι έπειτα έρχεται η Αιγυπτιοκρατία (1831 – 1841), όπου η Κρήτη παραχωρείται στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλή. Σε αυτή την περίοδο ανακατασκευάζεται ο λιμενοβραχίονας και ο διάσημος φάρος των Χανίων.
Ύστερη τουρκοκρατία
Το 1841 το νησί επανέρχεται στην οθωμανική εξουσία. Στα χρόνια της ύστερης τουρκοκρατίας (1841-1898) τα Χανιά γνωρίζουν οικονομική άνθηση και αναπτύσσονται. Οικοδομούνται νέα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια που ακολουθούν τα σύγχρονα ρεύματα του Νεοκλασικισμού και η πόλη επεκτείνεται έξω από τα όρια των οχυρώσεων.
Το 1851 η έδρα της πρωτεύουσας της Κρήτης μεταφέρεται στα Χανιά και το 1856 ο Σουλτάνος εκδίδει το Χάτ-ι Χουμαγιούν αναγνωρίζοντας αρκετά δικαιώματα στους χριστιανούς υπηκόους. Όμως, η απροθυμία των αρχών να εφαρμόσουν την παραπάνω συνθήκη και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής των Χριστιανών θα προκαλέσουν τα επόμενα χρόνια μια σειρά μικρών και μεγάλων επαναστατικών κινημάτων. Το 1858 ξεσπά το κίνημα του Μαυρογένη, λίγο αργότερα ακολουθεί η μεγάλη επανάσταση του 1866-1869, στη διάρκεια της οποίας κτίστηκε το οθωμανικό φρούριο στην Απτέρα, καθώς και η επανάσταση του 1877 - 1878 που φέρνει και την περίφημη Σύμβαση της Χαλέπας.
Η κρητική πολιτεία
Το Δεκέμβριο του 1898 ξεκινάει επίσημα η λειτουργία της νεοσύστατης Κρητικής Πολιτείας, όταν αποβιβάζεται στη Σούδα ο Πρίγκιπας Γεώργιος με την ιδιότητα του Ύπατου Αρμοστή. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο καθεστώς όπου η Κρήτη παραμένει στην Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά με την εγγύηση-προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία, Γερμανία και Αυστρία. Τότε εγκαινιάζεται μία περίοδος ακμής, κατά την οποία τα Χανιά ως πρωτεύουσα του νησιού γίνονται ένα σπουδαίο διοικητικό, εμπορικό, πνευματικό και βιομηχανικό κέντρο. Ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα η πόλη έχει πληθυσμό 21.000 άτομα και τα ασφυκτικά πλέον τείχη οδηγούν στην ανάπτυξη μιας νέας πολιτείας έξω από αυτά.
Οι αγώνες των Κρητικών δεν σταματούν εδώ, αλλά συνεχίζουν να διεκδικούν την ουσιαστική απελευθέρωση και την ένωση με την Ελλάδα. Το 1905 σημειώνεται η επανάσταση του Θερίσου με ηγέτη τον μεγάλο πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο, μετέπειτα πρωθυπουργό της Ελλάδας. Τελικά το 1913 μετά από σχεδόν τρεις αιώνες οι Τούρκοι αποχωρούν οριστικά, η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα και η ελληνική σημαία υψώνεται στο φρούριο Φιρκάς των Χανίων.
Νεότερα χρόνια & Β Παγκόσμιος πόλεμος
Κομβικό ιστορικό γεγονός αποτελεί η άφιξη και η εγκατάσταση Ελλήνων Μικρασιατών προσφύγων στα Χανιά, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών. Ο τοπικός πληθυσμός και ο πολιτισμός της πόλης εμπλουτίστηκαν ενώ είναι αξιοσημείωτο ότι η συμβίωση και η αλληλεπίδραση μεταξύ γηγενών και προσφύγων ήταν ειρηνικότερη και πιο ομαλή σε σχέση με άλλες ελληνικές περιοχές.
Κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, τα Χανιά και συγκεκριμένα το αεροδρόμιο του Μάλεμε και ο Γαλατάς υπήρξαν το επίκεντρο των πολεμικών επιχειρήσεων στην περιώνυμη «μάχη της Κρήτης». Ηταν η πρώτη φορά στην παγκόσμια πολεμική ιστορία όπου επιχειρήθηκε εισβολή σε κάποιο τόπο μόνο από αέρα. Το επίλεκτο γερμανικό σώμα αλεξιπτωτιστών αποδεκατίστηκε από τους άοπλους Κρητικούς και τα λιγοστά στρατεύματα των Αγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών που υπερασπίζονταν το νησί. Τα Χανιά βομβαρδίστηκαν άγρια από την γερμανική αεροπορία, αλλά ευτυχώς οι ζημιές δεν ήταν ολοκληρωτικές και πολλά από τα μνημεία σώθηκαν.
Σύγχρονη περίοδος
Το 1965 η παλιά πόλη των Χανίων χαρακτηρίσθηκε «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» και από τότε ξεκίνησαν οι προσπάθειες για τη διατήρηση και ανάδειξή της. Οι επεμβάσεις και οι προσπάθειες ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων έδωσαν πράγματι τη δυνατότητα ανάδειξης της πλούσιας κληρονομιάς των Χανίων, τα οποία έκτοτε αποτέλεσαν και αποτελούν πόλο έλξης για εκατομμύρια τουρίστες.
Τη δεκαετία του 1970 η Κρήτη μετατράπηκε σε μείζονα τουριστικό προορισμό για τον διεθνή και εγχώριο τουρισμό, πράγμα το οποίο συνέβαλε στην άνθηση της οικονομίας και της πολιτιστικής ανάπτυξης της πόλης. Τα Χανιά έπαψαν να είναι πρωτεύουσα της Κρήτης το 1971, όταν ως πρωτεύουσα της Κρήτης επανήλθε το Ηράκλειο.
Η επανάσταση του 1821 γίνεται αφορμή για μεγάλες σφαγές χριστιανικών πληθυσμών της πόλης από τους μουσουλμανικούς. Κι έπειτα έρχεται η Αιγυπτιοκρατία (1831 – 1841), όπου η Κρήτη παραχωρείται στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλή. Σε αυτή την περίοδο ανακατασκευάζεται ο λιμενοβραχίονας και ο διάσημος φάρος των Χανίων.
Ύστερη τουρκοκρατία
Το 1841 το νησί επανέρχεται στην οθωμανική εξουσία. Στα χρόνια της ύστερης τουρκοκρατίας (1841-1898) τα Χανιά γνωρίζουν οικονομική άνθηση και αναπτύσσονται. Οικοδομούνται νέα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια που ακολουθούν τα σύγχρονα ρεύματα του Νεοκλασικισμού και η πόλη επεκτείνεται έξω από τα όρια των οχυρώσεων.
Το 1851 η έδρα της πρωτεύουσας της Κρήτης μεταφέρεται στα Χανιά και το 1856 ο Σουλτάνος εκδίδει το Χάτ-ι Χουμαγιούν αναγνωρίζοντας αρκετά δικαιώματα στους χριστιανούς υπηκόους. Όμως, η απροθυμία των αρχών να εφαρμόσουν την παραπάνω συνθήκη και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής των Χριστιανών θα προκαλέσουν τα επόμενα χρόνια μια σειρά μικρών και μεγάλων επαναστατικών κινημάτων. Το 1858 ξεσπά το κίνημα του Μαυρογένη, λίγο αργότερα ακολουθεί η μεγάλη επανάσταση του 1866-1869, στη διάρκεια της οποίας κτίστηκε το οθωμανικό φρούριο στην Απτέρα, καθώς και η επανάσταση του 1877 - 1878 που φέρνει και την περίφημη Σύμβαση της Χαλέπας.
Η κρητική πολιτεία
Το Δεκέμβριο του 1898 ξεκινάει επίσημα η λειτουργία της νεοσύστατης Κρητικής Πολιτείας, όταν αποβιβάζεται στη Σούδα ο Πρίγκιπας Γεώργιος με την ιδιότητα του Ύπατου Αρμοστή. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο καθεστώς όπου η Κρήτη παραμένει στην Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά με την εγγύηση-προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία, Γερμανία και Αυστρία. Τότε εγκαινιάζεται μία περίοδος ακμής, κατά την οποία τα Χανιά ως πρωτεύουσα του νησιού γίνονται ένα σπουδαίο διοικητικό, εμπορικό, πνευματικό και βιομηχανικό κέντρο. Ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα η πόλη έχει πληθυσμό 21.000 άτομα και τα ασφυκτικά πλέον τείχη οδηγούν στην ανάπτυξη μιας νέας πολιτείας έξω από αυτά.
Οι αγώνες των Κρητικών δεν σταματούν εδώ, αλλά συνεχίζουν να διεκδικούν την ουσιαστική απελευθέρωση και την ένωση με την Ελλάδα. Το 1905 σημειώνεται η επανάσταση του Θερίσου με ηγέτη τον μεγάλο πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο, μετέπειτα πρωθυπουργό της Ελλάδας. Τελικά το 1913 μετά από σχεδόν τρεις αιώνες οι Τούρκοι αποχωρούν οριστικά, η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα και η ελληνική σημαία υψώνεται στο φρούριο Φιρκάς των Χανίων.
Νεότερα χρόνια & Β Παγκόσμιος πόλεμος
Κομβικό ιστορικό γεγονός αποτελεί η άφιξη και η εγκατάσταση Ελλήνων Μικρασιατών προσφύγων στα Χανιά, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών. Ο τοπικός πληθυσμός και ο πολιτισμός της πόλης εμπλουτίστηκαν ενώ είναι αξιοσημείωτο ότι η συμβίωση και η αλληλεπίδραση μεταξύ γηγενών και προσφύγων ήταν ειρηνικότερη και πιο ομαλή σε σχέση με άλλες ελληνικές περιοχές.
Κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, τα Χανιά και συγκεκριμένα το αεροδρόμιο του Μάλεμε και ο Γαλατάς υπήρξαν το επίκεντρο των πολεμικών επιχειρήσεων στην περιώνυμη «μάχη της Κρήτης». Ηταν η πρώτη φορά στην παγκόσμια πολεμική ιστορία όπου επιχειρήθηκε εισβολή σε κάποιο τόπο μόνο από αέρα. Το επίλεκτο γερμανικό σώμα αλεξιπτωτιστών αποδεκατίστηκε από τους άοπλους Κρητικούς και τα λιγοστά στρατεύματα των Αγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών που υπερασπίζονταν το νησί. Τα Χανιά βομβαρδίστηκαν άγρια από την γερμανική αεροπορία, αλλά ευτυχώς οι ζημιές δεν ήταν ολοκληρωτικές και πολλά από τα μνημεία σώθηκαν.
Σύγχρονη περίοδος
Το 1965 η παλιά πόλη των Χανίων χαρακτηρίσθηκε «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» και από τότε ξεκίνησαν οι προσπάθειες για τη διατήρηση και ανάδειξή της. Οι επεμβάσεις και οι προσπάθειες ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων έδωσαν πράγματι τη δυνατότητα ανάδειξης της πλούσιας κληρονομιάς των Χανίων, τα οποία έκτοτε αποτέλεσαν και αποτελούν πόλο έλξης για εκατομμύρια τουρίστες.
Τη δεκαετία του 1970 η Κρήτη μετατράπηκε σε μείζονα τουριστικό προορισμό για τον διεθνή και εγχώριο τουρισμό, πράγμα το οποίο συνέβαλε στην άνθηση της οικονομίας και της πολιτιστικής ανάπτυξης της πόλης. Τα Χανιά έπαψαν να είναι πρωτεύουσα της Κρήτης το 1971, όταν ως πρωτεύουσα της Κρήτης επανήλθε το Ηράκλειο.
