της αρθρογράφουΑλεξίας Φεσσά
Στην καρδιά της Ηπείρου, το Ζαγόρι είναι περιοχή στην οροσειρά της Πίνδου. Αποτελεί έναν από τους 46 οικισμούς, τα αποκαλούμενα Ζαγοροχώρια, που είναι διάσπαρτα στους πρόποδες της οροσειράς. Πρόκειται για μια ιστορικά και πολιτισμικά πλούσια ενότητα της Ηπείρου που προσθέτει τη δική του μοναδικότητα σε αυτή.
Ονομασία
Το όνομα Ζαγόρι πρωτοεμφανίστηκε σε έγγραφο το 1321 και έχει σλάβικη προέλευση. Το τοπωνύμιο προήλθε από τις λέξεις Za («ζα») που σημαίνει πίσω και gora («γκόρι») που σημαίνει βουνό. Άρα, Ζαγόρι σημαίνει «τόπος πίσω από το βουνό». Είναι μετάφραση του αρχαίου ονόματος της περιοχής, «Παρωραία», που σημαίνει «παρά το όρος», από σλαβικά φύλα που κατήλθαν στην περιοχή τον 6ο αιώνα και οι κάτοικοί της «Παροραίοι», δηλαδή αυτοί που ζουν πίσω από τα όρη.
Αρχαιότητα
Η ύπαρξη ζωής στην περιοχή κατά τη Προϊστορική περίοδο επιβεβαιώθηκε από τα ευρήματα στη θέση «Κλειδί», στη δεξιά όχθη του Βοϊδομάτη πριν 17.000 ως 10.000 χρόνια. Κατά τους ιστορικούς χρόνους το Ζαγόρι κατοικήθηκε από το φύλο των Μολοσσών. Φημίζονταν για την εκτροφή πολεμικών σκύλων, που χρησιμοποιούσαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Σχεδόν καθ' όλους τους ιστορικούς χρόνους ο πληθυσμός ήταν αραιός, ενώ η γη ήταν κατάλληλη για κτηνοτροφία και καυσόξυλα για τις τοπικές ανάγκες.
Το όνομα Ζαγόρι πρωτοεμφανίστηκε σε έγγραφο το 1321 και έχει σλάβικη προέλευση. Το τοπωνύμιο προήλθε από τις λέξεις Za («ζα») που σημαίνει πίσω και gora («γκόρι») που σημαίνει βουνό. Άρα, Ζαγόρι σημαίνει «τόπος πίσω από το βουνό». Είναι μετάφραση του αρχαίου ονόματος της περιοχής, «Παρωραία», που σημαίνει «παρά το όρος», από σλαβικά φύλα που κατήλθαν στην περιοχή τον 6ο αιώνα και οι κάτοικοί της «Παροραίοι», δηλαδή αυτοί που ζουν πίσω από τα όρη.
Αρχαιότητα
Η ύπαρξη ζωής στην περιοχή κατά τη Προϊστορική περίοδο επιβεβαιώθηκε από τα ευρήματα στη θέση «Κλειδί», στη δεξιά όχθη του Βοϊδομάτη πριν 17.000 ως 10.000 χρόνια. Κατά τους ιστορικούς χρόνους το Ζαγόρι κατοικήθηκε από το φύλο των Μολοσσών. Φημίζονταν για την εκτροφή πολεμικών σκύλων, που χρησιμοποιούσαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Σχεδόν καθ' όλους τους ιστορικούς χρόνους ο πληθυσμός ήταν αραιός, ενώ η γη ήταν κατάλληλη για κτηνοτροφία και καυσόξυλα για τις τοπικές ανάγκες.
Βυζαντινή περίοδος
Τα πολυάριθμα σλαβικά τοπωνύμια της περιοχής υποδεικνύουν πως το Ζαγόρι γνώρισε όχι μόνο τις μεγάλες επιδρομές Σλάβων στην αρχή του 6ου αι. αλλά και εγκαταστάσεις σλαβικών φύλων. Κατά τη βυζαντινή περίοδο χρηματοδοτήθηκε η ίδρυση πολλών μοναστηριών, όπως η Μονή της Μεταμόρφωσης Κλειδωνιά τον 7ο αιώνα από το Βυζαντινό Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ΄ τον Πωγωνάτο. Aπό το 1204 ως το 1337 η περιοχή αποτέλεσε τμήμα του τοπικού Δεσποτάτου της Ηπείρου. Από τα τέλη του 14ου αι. οι Ζαγορίσιοι καταγράφονται στην Ιστορία της Ηπείρου, εκδιώκοντας τους Αλβανούς, που έκαναν επιδρομές εναντίον των Ιωαννίνων (1389). Η περιοχή περιήλθε στην εξουσία των Σέρβων το 1348 και το Δεσποτάτο της Ηπείρου ανασυγκροτήθηκε και ήταν υπό τη Λατινική κυριαρχία υπό τον Κάρολο Β΄ Τόκκο.
Τουρκοκρατία
Το Ζαγόρι υποτάχθηκε στους Τούρκους το 1430, την εποχή του Σουλτάνου Μουράτ Β΄. Το Ζαγόρι τελεί υπό προνομιακό καθεστώς έχοντας εξασφαλίσει αυτονομία, αυτοδιοίκηση και απαλλαγή από φόρους. Οι προνομιακές αυτές συνθήκες, σε συνδυασμό με την οικονομική ευρωστία που προκάλεσε η ανάπτυξη του εμπορίου έδωσε άλλες διαστάσεις στα κοινωνικά και πολιτιστικά μεγέθη της περιοχής. Πολλά χρήματα ξοδεύθηκαν για να χτιστεί μια σειρά άλλων αξιόλογων κτισμάτων. Το Ζαγόρι ποτέ δεν διαμελίστηκε για να μοιρασθεί σε Τούρκους γαιοκτήμονες. Απέκτησε μεγάλο πληθυσμό εμπόρων με δεσμούς με τη Ρουμανία, τη Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη, που κατέληξε να γίνει η κυρίαρχη τάξη στην περιοχή και συνέβαλε στη σχετική ευημερία που απολάμβανε το Ζαγόρι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Τα βουνά ήταν εκτός του άμεσου ελέγχου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προσέφεραν καταφύγιο στους Έλληνες που διώκονταν από τις οθωμανικές αρχές. Το 1820, μετά την εξέγερση του Αλή Πασά, μια Τουρκική δύναμη 1500 ανδρών υπό τον Ισμαηλ Πασά έφτασε στο Ζαγόρι, τμήμα του συνολικού στρατού 20.000, που είχε σταλεί κατά του Αλή Πασά. Ο Αλέξης Νούτσος από το Καπέσοβο, μέλος της Φιλικής Εταιρείας ήταν επικεφαλής της δύναμης που αντιστάθηκε στον Αλή Πασά, αλλά οι δυνάμεις του Σουλτάνου επικράτησαν. Ο Ισμαήλ Πασάς αφαίρεσε όλα σχεδόν τα προνόμια εκτός από το δικαίωμα να διορίζουν τοπικό διοικητή, του οποίου όμως οι εξουσίες ήταν μόνο κατ' όνομα και επέβαλε πολύ βαρεία φορολογία. Αλβανοί και ντόπιοι ληστές άρχισαν πάλι ληστρικές επιδρομές. Το Ζαγόρι απελευθερώθηκε το 1913 κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.
Τα πολυάριθμα σλαβικά τοπωνύμια της περιοχής υποδεικνύουν πως το Ζαγόρι γνώρισε όχι μόνο τις μεγάλες επιδρομές Σλάβων στην αρχή του 6ου αι. αλλά και εγκαταστάσεις σλαβικών φύλων. Κατά τη βυζαντινή περίοδο χρηματοδοτήθηκε η ίδρυση πολλών μοναστηριών, όπως η Μονή της Μεταμόρφωσης Κλειδωνιά τον 7ο αιώνα από το Βυζαντινό Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ΄ τον Πωγωνάτο. Aπό το 1204 ως το 1337 η περιοχή αποτέλεσε τμήμα του τοπικού Δεσποτάτου της Ηπείρου. Από τα τέλη του 14ου αι. οι Ζαγορίσιοι καταγράφονται στην Ιστορία της Ηπείρου, εκδιώκοντας τους Αλβανούς, που έκαναν επιδρομές εναντίον των Ιωαννίνων (1389). Η περιοχή περιήλθε στην εξουσία των Σέρβων το 1348 και το Δεσποτάτο της Ηπείρου ανασυγκροτήθηκε και ήταν υπό τη Λατινική κυριαρχία υπό τον Κάρολο Β΄ Τόκκο.
Τουρκοκρατία
Το Ζαγόρι υποτάχθηκε στους Τούρκους το 1430, την εποχή του Σουλτάνου Μουράτ Β΄. Το Ζαγόρι τελεί υπό προνομιακό καθεστώς έχοντας εξασφαλίσει αυτονομία, αυτοδιοίκηση και απαλλαγή από φόρους. Οι προνομιακές αυτές συνθήκες, σε συνδυασμό με την οικονομική ευρωστία που προκάλεσε η ανάπτυξη του εμπορίου έδωσε άλλες διαστάσεις στα κοινωνικά και πολιτιστικά μεγέθη της περιοχής. Πολλά χρήματα ξοδεύθηκαν για να χτιστεί μια σειρά άλλων αξιόλογων κτισμάτων. Το Ζαγόρι ποτέ δεν διαμελίστηκε για να μοιρασθεί σε Τούρκους γαιοκτήμονες. Απέκτησε μεγάλο πληθυσμό εμπόρων με δεσμούς με τη Ρουμανία, τη Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη, που κατέληξε να γίνει η κυρίαρχη τάξη στην περιοχή και συνέβαλε στη σχετική ευημερία που απολάμβανε το Ζαγόρι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Τα βουνά ήταν εκτός του άμεσου ελέγχου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προσέφεραν καταφύγιο στους Έλληνες που διώκονταν από τις οθωμανικές αρχές. Το 1820, μετά την εξέγερση του Αλή Πασά, μια Τουρκική δύναμη 1500 ανδρών υπό τον Ισμαηλ Πασά έφτασε στο Ζαγόρι, τμήμα του συνολικού στρατού 20.000, που είχε σταλεί κατά του Αλή Πασά. Ο Αλέξης Νούτσος από το Καπέσοβο, μέλος της Φιλικής Εταιρείας ήταν επικεφαλής της δύναμης που αντιστάθηκε στον Αλή Πασά, αλλά οι δυνάμεις του Σουλτάνου επικράτησαν. Ο Ισμαήλ Πασάς αφαίρεσε όλα σχεδόν τα προνόμια εκτός από το δικαίωμα να διορίζουν τοπικό διοικητή, του οποίου όμως οι εξουσίες ήταν μόνο κατ' όνομα και επέβαλε πολύ βαρεία φορολογία. Αλβανοί και ντόπιοι ληστές άρχισαν πάλι ληστρικές επιδρομές. Το Ζαγόρι απελευθερώθηκε το 1913 κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.
Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Μετά την ένωση με την Ελλάδα, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η μετανάστευση προς τα Ελληνικά αστικά κέντρα αποψίλωσε το Ζαγόρι. Το Ζαγόρι έφερε το κύριο βάρος της Ιταλικής επίθεσης στην Ελλάδα το 1940. η συμβολή των κατοίκων του Ζαγορίου και ειδικά των γυναικών του Ζαγορίου ήταν ανεκτίμητη. Μέρα και νύχτα μετέφεραν με τα ζώα πυρομαχικά και άλλα εφόδια εκεί όπου οι μάχες μαίνονταν και γύριζαν πίσω μεταφέροντας τραυματίες. Η περιοχή επηρεάσθηκε επίσης από τις συγκρούσεις μεταξύ των Γερμανών και των ανταρτών του Ναπολέοντα Ζέρβα κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Την περίοδο εκείνη αρκετά χωριά του Ζαγορίου και η μονή Βουτσά, κάηκαν ως Γερμανικά αντίποινα, με καταγεγραμμένες απώλειες 1679 οικημάτων και 171 θυμάτων. H περιοχή σχεδόν ερημώθηκε κατά τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο 1946-1949. Από τη δεκαετία του 1980 κρατικές πρωτοβουλίες αποσκοπούσαν να διατηρήσουν τον παραδοσιακό χαρακτήρα των χωριών και το φυσικό τοπίο.
Σήμερα
Τα Ζαγοροχώρια διατηρούν αναλλοίωτη την πολιτιστική τους κληρονομιά, ώστε να συνεχιστούν τα ήθη και έθιμα της περιοχής. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, η παραδοσιακή μουσική, το φυσικό κάλος, η άγρια ομορφιά των βουνών και η πλούσια πανίδα και χλωρίδα της περιοχής αποτελούν τα σημεία κατατεθέν της περιοχής.
Μετά την ένωση με την Ελλάδα, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η μετανάστευση προς τα Ελληνικά αστικά κέντρα αποψίλωσε το Ζαγόρι. Το Ζαγόρι έφερε το κύριο βάρος της Ιταλικής επίθεσης στην Ελλάδα το 1940. η συμβολή των κατοίκων του Ζαγορίου και ειδικά των γυναικών του Ζαγορίου ήταν ανεκτίμητη. Μέρα και νύχτα μετέφεραν με τα ζώα πυρομαχικά και άλλα εφόδια εκεί όπου οι μάχες μαίνονταν και γύριζαν πίσω μεταφέροντας τραυματίες. Η περιοχή επηρεάσθηκε επίσης από τις συγκρούσεις μεταξύ των Γερμανών και των ανταρτών του Ναπολέοντα Ζέρβα κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Την περίοδο εκείνη αρκετά χωριά του Ζαγορίου και η μονή Βουτσά, κάηκαν ως Γερμανικά αντίποινα, με καταγεγραμμένες απώλειες 1679 οικημάτων και 171 θυμάτων. H περιοχή σχεδόν ερημώθηκε κατά τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο 1946-1949. Από τη δεκαετία του 1980 κρατικές πρωτοβουλίες αποσκοπούσαν να διατηρήσουν τον παραδοσιακό χαρακτήρα των χωριών και το φυσικό τοπίο.
Σήμερα
Τα Ζαγοροχώρια διατηρούν αναλλοίωτη την πολιτιστική τους κληρονομιά, ώστε να συνεχιστούν τα ήθη και έθιμα της περιοχής. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, η παραδοσιακή μουσική, το φυσικό κάλος, η άγρια ομορφιά των βουνών και η πλούσια πανίδα και χλωρίδα της περιοχής αποτελούν τα σημεία κατατεθέν της περιοχής.
