Με αφορμή τη multimedia διαδραστική εγκατάσταση «Πικάσο: Γαλάζια και ροζ περίοδος» στο ΚΠΙΣΝ, γνωρίζουμε τον σημαντικό εικαστικό με την καθοδήγηση της Άντρης Μιχαήλ, Καθηγήτριας Ιστορίας της Σύγχρονης Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Αμιέν στη Γαλλία (UPJV) & Επιμελήτριας Εκθέσεων.
Εξερευνούμε τη ζωή και το έργο του Πάμπλο Πικάσο μέσα από το κείμενο «Ο Πικάσο της γαλάζιας και ροζ περιόδου» και το σύντομο βιογραφικό του, ενώ εμβαθύνουμε στο πολύπλευρο σύμπαν του μεγάλου ζωγράφου μέσα από τη μαγνητοσκοπημένη διάλεξη με τίτλο «Ο Πικάσο πέρα από τον μύθο».
Ο Πικάσο της γαλάζιας και ροζ περιόδου
Mε κάποιο παράπονο, και ίσως χαριτολογώντας, ο Πικάσο έλεγε ότι σαν παιδί δεν είχε κάνει παιδικά σχέδια κι ότι χρειάστηκε μια ολόκληρη ζωή για να ζωγραφίζει όπως τα παιδιά. Ήταν μόλις 14 ετών όταν, θριαμβευτικά, έγινε δεκτός στη Σχολή Καλών Τεχνών La Lonja στη Βαρκελώνη, όπου, όμως, παρέμεινε μόνο λίγους μήνες. Διέθετε ήδη μεγάλη δεξιότητα στο σχέδιο και κατείχε τις τεχνικές της ακαδημαϊκής ζωγραφικής. Με το έργο του Science et Charité (Επιστήμη και Ευσπλαχνία), μάλιστα, ο νεαρός Πικάσο αποσπά ειδική μνεία και βραβείο. Η καριέρα του ως πολυτάλαντου ακαδημαϊκού ζωγράφου είχε ήδη αρχίσει, αλλά ο ανήσυχος Πικάσο αναζητούσε κάτι νέο στην τέχνη.
Στη Βαρκελώνη συνδέεται με τους πρωτοποριακούς κύκλους του Cabaret El 4 Gats και το 1900 συμμετέχει με ένα έργο του για πρώτη φορά στην Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι. Την περίοδο 1901-1904 ο Πικάσο, αποκλίνοντας από τα ρεύματα και τις τάσεις της εποχής του, αναπτύσσει ένα εντελώς προσωπικό στυλ με κυρίαρχο το γαλάζιο χρώμα.
Το γαλάζιο είναι για τον Πικάσο το «χρώμα των χρωμάτων», το χρώμα της νύχτας, της θάλασσας και του ουρανού, αλλά και της μελαγχολικής διάθεσης. Συναισθήματα θλίψης και μοναξιάς τρέφουν τα έργα του αυτή την περίοδο, όπου πλανάται ο θάνατος από την αυτοκτονία του φίλου του Κάρλος Κασαχέμας (για χάρη της όμορφης Ζερμέν). Τα θέματά του στρέφονται γύρω από πορτρέτα μοναχικών φτωχών ανθρώπων και περιθωριακών γυναικών, τυφλών και δυστυχισμένων γερόντων. Ο ίδιος παρουσιάζει τον εαυτό του -στην περίφημη αυτοπροσωπογραφία του- με ισχνό σκαμμένο πρόσωπο, σαν άντρα ώριμης ηλικίας, ενώ είναι μόλις είκοσι ετών. Όλα αυτά δεν είναι χωρίς κάποιον αντίκτυπο στον νεαρό ζωγράφο που προσπαθεί να ανανεώσει το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο και ταυτόχρονα να βρει το βαθύτερο νόημα της ζωής. Η γαλάζια περίοδος του Πικάσο έχει κάποιες καταβολές στον Γκρέκο ως προς το χρώμα και τις επιμηκύνσεις των άκρων, αλλά και στη φιλοσοφία του Φρίντριχ Νίτσε.
Οι πίνακές του βρίσκουν αγοραστές, αλλά οι τιμές τους είναι σχετικά χαμηλές αφού το όνομά του δεν είναι ακόμη γνωστό. Η καθημερινή του ζωή είναι φτωχική, κυρίως την περίοδο που συγκατοικεί με τον φίλο του, ποιητή Μαξ Ζακόμπ (όπου μοιράζονταν το μοναδικό κρεβάτι σε διαφορετικές ώρες!). Η περίοδος αυτή, ωστόσο, δεν θα κρατήσει πολύ. Ο Πικάσο σύντομα θα βρει θερμούς υποστηρικτές των έργων του.
Το 1904 εγκαθίσταται μόνιμα στη Γαλλία, στο θρυλικό πια εργαστήριο Bateau Lavoir στη Μονμάρτη (δυστυχώς δεν υπάρχει σήμερα στην αρχική του κατάσταση), όπου έζησε μέχρι και το 1909. Τα χρόνια αυτά (1904-1906) αντιστοιχούν στην ηρωική ροζ περίοδο (ή και χρόνια της ώχρας) και σηματοδοτούν την αρχή μιας νέας καλλιτεχνικής γλώσσας που θα τον οδηγήσει στην απόλυτη ρήξη με τον κυβισμό (1907-1914). Μοιράζεται τη ζωή του κυρίως με την Φερνάντ Ολιβιέ και συναναστρέφεται με καλλιτέχνες και ποιητές όπως τον Μαξ Ζακόμπ και τον Γκιγιώμ Απολλιναίρ –κατά βάθος και ο ίδιος ήταν ένας ποιητής ακόμα και πριν αρχίσει να γράφει ποιήματα και θεατρικά έργα από το 1935 μέχρι και το 1959.
Η οικονομική άνεση που του επέφερε η αγορά των έργων που υπήρχαν στο εργαστήριό του από τον γκαλερίστα Αμπρουάζ Βολλάρ και η επιθυμία να ταξιδέψει στην Ισπανία μετά από μια μεγάλη περίοδο απουσίας, οδήγησαν τον Πικάσο και τη σύντροφό του για μερικούς μήνες το 1904 στο καταλανικό χωριό Γκόσολ που βρίσκεται στην οροσειρά των Πυρηναίων. Τα ιδιαίτερα χρώματα του περιβάλλοντος και η πλούσια παρουσία της ιβηρικής αρχαϊκής τέχνης επέφερε μια σημαντική αλλαγή στην τέχνη του. Επιστρατεύει όλους τους τόνους του ροζ και της ώχρας, απομακρύνεται από τον συναισθηματισμό της γαλάζιας περιόδου, και ζωγραφίζει τη γη, το τοπίο, τους ανθρώπους, τα σπίτια, το άμεσο περιβάλλον του, αποβάλλοντας από την εικόνα τον έντονο συναισθηματισμό και εισάγοντας πιο αρχαϊκά στοιχεία.
Το 1905 αρχίζει να συναναστρέφεται τους Αμερικανούς συλλέκτες Λέο και Γερτρούδη Στάιν· στο περίφημο πορτρέτο της Γερτρούδης αρχίζουν να γίνονται έκδηλες οι αναφορές του Πικάσο στον πριμιτιβισμό και στις αφρικάνικες μάσκες. Στο Σαλόνι του Φθινοπώρου (Salon d’Automne) της ίδιας χρονιάς ο Πικάσο επισκέπτεται τις αναδρομικές εκθέσεις του Εντουάρ Μανέ και του Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ. Ο πίνακας του Ενγκρ Το Τουρκικό Λουτρό (Le bain turc) λειτουργεί ως αφετηρία για μια σειρά έργων που θα οδηγήσουν σταδιακά στις Δεσποινίδες της Αβινιόν (1907).
Αν συνδέθηκε με τον Γκρέκο στη γαλάζια περίοδό του, εισέρχεται τώρα στην τέχνη του η αντιπαράθεσή του με τον Ενγκρ και τον Πωλ Σεζάν όπως και με τους πιο σύγχρονούς του, Πωλ Γκωγκέν και Ανρί Mατίς. Η ρήξη του με την παράδοση παίρνει νέα μορφή. Στο Παρίσι επισκέπτεται συχνά το Λούβρο, όπου βλέπει εκθέματα από τις πρόσφατες ανασκαφές στην Ιβηρική χερσόνησο, στην Osuna και το Cerro de los Santos. Η μη ρεαλιστική αντιμετώπιση των μορφών και η σχηματοποίηση που φτάνει μέχρι την παραμόρφωση τον εντυπωσιάζουν.
Τώρα πια αφήνει πίσω του τον 19ο αιώνα και ετοιμάζεται για τη μεγάλη αλλαγή που επέρχεται με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν. Το εμβληματικό αυτό έργο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους γόνιμους πειραματισμούς της ροζ περιόδου και την ανακάλυψη νέων προτύπων τέχνης (αρχαϊκή ιβηρική τέχνη και την τέχνη της Αφρικής και της Ωκεανίας), τα οποία τον βοηθούν να απελευθερωθεί από τους κανόνες και τα στερεότυπα της δυτικής τέχνης. Ο Πικάσο ανανεώνει την αντίληψή του σχετικά με την προοπτική του χώρου, ο οποίος διαμορφώνεται πια όχι από την απλή ένταξη των μορφών μέσα σ’ αυτόν αλλά μέσα από την αλληλεξάρτησή τους. Χαρακτηριστική είναι η αποφυγή του σκιόφωτος (κιάρο-σκούρο), η πιο γλυπτική αντιμετώπιση των σωμάτων, η ταυτόχρονη παρουσία δύο ασύμβατων στάσεων (μια φιγούρα παρουσιάζεται σε όρθια στάση και ξαπλωμένη ταυτόχρονα), με την τελευταία καθιστή φιγούρα να δείχνει ένα πρόσωπο ανφάς ενώ γυρίζει την πλάτη της στο θεατή. Μερικά χρόνια αργότερα η αποσπασματικότητα αυτή θα τον οδηγήσει στην τόσο σημαντική για τον 20ό αιώνα τεχνική του κολάζ. Στα εικοσιέξι του χρόνια, με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν ο Πικάσο εγκαινιάζει μια νέα ριζοσπαστική, πρωτοποριακή τέχνη, που προκάλεσε τόσο μεγάλη έκπληξη και αμηχανία, ώστε ακόμα και οι πιο στενοί του φίλοι δυσκολεύτηκαν να την καταλάβουν.
Αλλά αυτός είναι ο μεγάλος Πικάσο.
Πάμπλο Πικάσο, σύντομη βιογραφία
Ο Πάμπλο Πικάσο γεννήθηκε το 1881 στη Μάλαγα. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και καθηγητής σε Σχολή Καλών Τεχνών. Στα δεκαέξι του χρόνια, συμμετέχει σε εκθέσεις και αποσπά επαίνους και μετάλλια. Στη Βαρκελώνη, όπου εγκαθίσταται από το 1895, συναναστρέφεται με καλλιτέχνες του κύκλου του πρωτοποριακού Cabaret El 4 Gats. Από το 1904 και μετά μένει στο Παρίσι. Με τα έργα του της γαλάζιας και ροζ περιόδου δείχνει το απαράμιλλο πρωτοποριακό του πνεύμα. Με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν προκαλεί την πιο σημαντική ρήξη με τους παραδοσιακούς κανόνες. Σε συνεργασία με τον Ζωρζ Μπρακ αναπτύσσουν τον κυβισμό, καθώς και την τεχνική του κολάζ.
Στη συνέχεια, ο Πικάσο συνδυάζει τις κυβιστικές τάσεις με έργα πιο ρεαλιστικής απεικόνισης. Κατά τη διάρκεια της συνεργασίας του με τα ρωσικά μπαλέτα του Σερζ Ντιαγκίλεφ το 1917 γνωρίζει την μπαλαρίνα Όλγκα Χοχλόβα που γίνεται γυναίκα του και μητέρα του γιου του Πάουλο. Η συναναστροφή του με τους σουρρεαλιστές δίνει ένα καινούργιο τόνο στο έργο του. Ακολουθεί μια δύσκολη περίοδος όπου χωρίζει με τη γυναίκα του και περιμένει ένα νέο παιδί (Μάγια) από την Μαρί Τερέζ Ουολτέρ (1935). Καλλιτέχνης χωρίς όρια και με βαθιά πολιτική συνείδηση, καταπιάνεται με την ποίηση, τη συγγραφή θεατρικών έργων, αλλά και με τη γλυπτική και τη χαρακτική, ενώ στο τέλος του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου προσχωρεί στο κομμουνιστικό κόμμα.
Το 1947 εγκαθίσταται στη Νότια Γαλλία με τη νέα του σύντροφο Φρανσουάζ Ζιλό που θα του χαρίσει δύο παιδιά (Κλοντ και Παλόμα) και αρχίζει να ασχολείται και με την κεραμική. Το 1961 παντρεύεται την Ζακλίν Ρογκ. Ο Πικάσο υπήρξε ακάματος δημιουργός ως το τέλος της ζωής του (1973).
Άντρη Μιχαήλ, Καθηγήτρια Ιστορίας της Σύγχρονης Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Αμιέν στη Γαλλία (UPJV) – Επιμελήτρια Εκθέσεων
Εξερευνούμε τη ζωή και το έργο του Πάμπλο Πικάσο μέσα από το κείμενο «Ο Πικάσο της γαλάζιας και ροζ περιόδου» και το σύντομο βιογραφικό του, ενώ εμβαθύνουμε στο πολύπλευρο σύμπαν του μεγάλου ζωγράφου μέσα από τη μαγνητοσκοπημένη διάλεξη με τίτλο «Ο Πικάσο πέρα από τον μύθο».
Ο Πικάσο της γαλάζιας και ροζ περιόδου
Mε κάποιο παράπονο, και ίσως χαριτολογώντας, ο Πικάσο έλεγε ότι σαν παιδί δεν είχε κάνει παιδικά σχέδια κι ότι χρειάστηκε μια ολόκληρη ζωή για να ζωγραφίζει όπως τα παιδιά. Ήταν μόλις 14 ετών όταν, θριαμβευτικά, έγινε δεκτός στη Σχολή Καλών Τεχνών La Lonja στη Βαρκελώνη, όπου, όμως, παρέμεινε μόνο λίγους μήνες. Διέθετε ήδη μεγάλη δεξιότητα στο σχέδιο και κατείχε τις τεχνικές της ακαδημαϊκής ζωγραφικής. Με το έργο του Science et Charité (Επιστήμη και Ευσπλαχνία), μάλιστα, ο νεαρός Πικάσο αποσπά ειδική μνεία και βραβείο. Η καριέρα του ως πολυτάλαντου ακαδημαϊκού ζωγράφου είχε ήδη αρχίσει, αλλά ο ανήσυχος Πικάσο αναζητούσε κάτι νέο στην τέχνη.
Στη Βαρκελώνη συνδέεται με τους πρωτοποριακούς κύκλους του Cabaret El 4 Gats και το 1900 συμμετέχει με ένα έργο του για πρώτη φορά στην Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι. Την περίοδο 1901-1904 ο Πικάσο, αποκλίνοντας από τα ρεύματα και τις τάσεις της εποχής του, αναπτύσσει ένα εντελώς προσωπικό στυλ με κυρίαρχο το γαλάζιο χρώμα.
Το γαλάζιο είναι για τον Πικάσο το «χρώμα των χρωμάτων», το χρώμα της νύχτας, της θάλασσας και του ουρανού, αλλά και της μελαγχολικής διάθεσης. Συναισθήματα θλίψης και μοναξιάς τρέφουν τα έργα του αυτή την περίοδο, όπου πλανάται ο θάνατος από την αυτοκτονία του φίλου του Κάρλος Κασαχέμας (για χάρη της όμορφης Ζερμέν). Τα θέματά του στρέφονται γύρω από πορτρέτα μοναχικών φτωχών ανθρώπων και περιθωριακών γυναικών, τυφλών και δυστυχισμένων γερόντων. Ο ίδιος παρουσιάζει τον εαυτό του -στην περίφημη αυτοπροσωπογραφία του- με ισχνό σκαμμένο πρόσωπο, σαν άντρα ώριμης ηλικίας, ενώ είναι μόλις είκοσι ετών. Όλα αυτά δεν είναι χωρίς κάποιον αντίκτυπο στον νεαρό ζωγράφο που προσπαθεί να ανανεώσει το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο και ταυτόχρονα να βρει το βαθύτερο νόημα της ζωής. Η γαλάζια περίοδος του Πικάσο έχει κάποιες καταβολές στον Γκρέκο ως προς το χρώμα και τις επιμηκύνσεις των άκρων, αλλά και στη φιλοσοφία του Φρίντριχ Νίτσε.
Οι πίνακές του βρίσκουν αγοραστές, αλλά οι τιμές τους είναι σχετικά χαμηλές αφού το όνομά του δεν είναι ακόμη γνωστό. Η καθημερινή του ζωή είναι φτωχική, κυρίως την περίοδο που συγκατοικεί με τον φίλο του, ποιητή Μαξ Ζακόμπ (όπου μοιράζονταν το μοναδικό κρεβάτι σε διαφορετικές ώρες!). Η περίοδος αυτή, ωστόσο, δεν θα κρατήσει πολύ. Ο Πικάσο σύντομα θα βρει θερμούς υποστηρικτές των έργων του.
Το 1904 εγκαθίσταται μόνιμα στη Γαλλία, στο θρυλικό πια εργαστήριο Bateau Lavoir στη Μονμάρτη (δυστυχώς δεν υπάρχει σήμερα στην αρχική του κατάσταση), όπου έζησε μέχρι και το 1909. Τα χρόνια αυτά (1904-1906) αντιστοιχούν στην ηρωική ροζ περίοδο (ή και χρόνια της ώχρας) και σηματοδοτούν την αρχή μιας νέας καλλιτεχνικής γλώσσας που θα τον οδηγήσει στην απόλυτη ρήξη με τον κυβισμό (1907-1914). Μοιράζεται τη ζωή του κυρίως με την Φερνάντ Ολιβιέ και συναναστρέφεται με καλλιτέχνες και ποιητές όπως τον Μαξ Ζακόμπ και τον Γκιγιώμ Απολλιναίρ –κατά βάθος και ο ίδιος ήταν ένας ποιητής ακόμα και πριν αρχίσει να γράφει ποιήματα και θεατρικά έργα από το 1935 μέχρι και το 1959.
Η οικονομική άνεση που του επέφερε η αγορά των έργων που υπήρχαν στο εργαστήριό του από τον γκαλερίστα Αμπρουάζ Βολλάρ και η επιθυμία να ταξιδέψει στην Ισπανία μετά από μια μεγάλη περίοδο απουσίας, οδήγησαν τον Πικάσο και τη σύντροφό του για μερικούς μήνες το 1904 στο καταλανικό χωριό Γκόσολ που βρίσκεται στην οροσειρά των Πυρηναίων. Τα ιδιαίτερα χρώματα του περιβάλλοντος και η πλούσια παρουσία της ιβηρικής αρχαϊκής τέχνης επέφερε μια σημαντική αλλαγή στην τέχνη του. Επιστρατεύει όλους τους τόνους του ροζ και της ώχρας, απομακρύνεται από τον συναισθηματισμό της γαλάζιας περιόδου, και ζωγραφίζει τη γη, το τοπίο, τους ανθρώπους, τα σπίτια, το άμεσο περιβάλλον του, αποβάλλοντας από την εικόνα τον έντονο συναισθηματισμό και εισάγοντας πιο αρχαϊκά στοιχεία.
Το 1905 αρχίζει να συναναστρέφεται τους Αμερικανούς συλλέκτες Λέο και Γερτρούδη Στάιν· στο περίφημο πορτρέτο της Γερτρούδης αρχίζουν να γίνονται έκδηλες οι αναφορές του Πικάσο στον πριμιτιβισμό και στις αφρικάνικες μάσκες. Στο Σαλόνι του Φθινοπώρου (Salon d’Automne) της ίδιας χρονιάς ο Πικάσο επισκέπτεται τις αναδρομικές εκθέσεις του Εντουάρ Μανέ και του Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ. Ο πίνακας του Ενγκρ Το Τουρκικό Λουτρό (Le bain turc) λειτουργεί ως αφετηρία για μια σειρά έργων που θα οδηγήσουν σταδιακά στις Δεσποινίδες της Αβινιόν (1907).
Αν συνδέθηκε με τον Γκρέκο στη γαλάζια περίοδό του, εισέρχεται τώρα στην τέχνη του η αντιπαράθεσή του με τον Ενγκρ και τον Πωλ Σεζάν όπως και με τους πιο σύγχρονούς του, Πωλ Γκωγκέν και Ανρί Mατίς. Η ρήξη του με την παράδοση παίρνει νέα μορφή. Στο Παρίσι επισκέπτεται συχνά το Λούβρο, όπου βλέπει εκθέματα από τις πρόσφατες ανασκαφές στην Ιβηρική χερσόνησο, στην Osuna και το Cerro de los Santos. Η μη ρεαλιστική αντιμετώπιση των μορφών και η σχηματοποίηση που φτάνει μέχρι την παραμόρφωση τον εντυπωσιάζουν.
Τώρα πια αφήνει πίσω του τον 19ο αιώνα και ετοιμάζεται για τη μεγάλη αλλαγή που επέρχεται με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν. Το εμβληματικό αυτό έργο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους γόνιμους πειραματισμούς της ροζ περιόδου και την ανακάλυψη νέων προτύπων τέχνης (αρχαϊκή ιβηρική τέχνη και την τέχνη της Αφρικής και της Ωκεανίας), τα οποία τον βοηθούν να απελευθερωθεί από τους κανόνες και τα στερεότυπα της δυτικής τέχνης. Ο Πικάσο ανανεώνει την αντίληψή του σχετικά με την προοπτική του χώρου, ο οποίος διαμορφώνεται πια όχι από την απλή ένταξη των μορφών μέσα σ’ αυτόν αλλά μέσα από την αλληλεξάρτησή τους. Χαρακτηριστική είναι η αποφυγή του σκιόφωτος (κιάρο-σκούρο), η πιο γλυπτική αντιμετώπιση των σωμάτων, η ταυτόχρονη παρουσία δύο ασύμβατων στάσεων (μια φιγούρα παρουσιάζεται σε όρθια στάση και ξαπλωμένη ταυτόχρονα), με την τελευταία καθιστή φιγούρα να δείχνει ένα πρόσωπο ανφάς ενώ γυρίζει την πλάτη της στο θεατή. Μερικά χρόνια αργότερα η αποσπασματικότητα αυτή θα τον οδηγήσει στην τόσο σημαντική για τον 20ό αιώνα τεχνική του κολάζ. Στα εικοσιέξι του χρόνια, με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν ο Πικάσο εγκαινιάζει μια νέα ριζοσπαστική, πρωτοποριακή τέχνη, που προκάλεσε τόσο μεγάλη έκπληξη και αμηχανία, ώστε ακόμα και οι πιο στενοί του φίλοι δυσκολεύτηκαν να την καταλάβουν.
Αλλά αυτός είναι ο μεγάλος Πικάσο.
Πάμπλο Πικάσο, σύντομη βιογραφία
Ο Πάμπλο Πικάσο γεννήθηκε το 1881 στη Μάλαγα. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και καθηγητής σε Σχολή Καλών Τεχνών. Στα δεκαέξι του χρόνια, συμμετέχει σε εκθέσεις και αποσπά επαίνους και μετάλλια. Στη Βαρκελώνη, όπου εγκαθίσταται από το 1895, συναναστρέφεται με καλλιτέχνες του κύκλου του πρωτοποριακού Cabaret El 4 Gats. Από το 1904 και μετά μένει στο Παρίσι. Με τα έργα του της γαλάζιας και ροζ περιόδου δείχνει το απαράμιλλο πρωτοποριακό του πνεύμα. Με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν προκαλεί την πιο σημαντική ρήξη με τους παραδοσιακούς κανόνες. Σε συνεργασία με τον Ζωρζ Μπρακ αναπτύσσουν τον κυβισμό, καθώς και την τεχνική του κολάζ.
Στη συνέχεια, ο Πικάσο συνδυάζει τις κυβιστικές τάσεις με έργα πιο ρεαλιστικής απεικόνισης. Κατά τη διάρκεια της συνεργασίας του με τα ρωσικά μπαλέτα του Σερζ Ντιαγκίλεφ το 1917 γνωρίζει την μπαλαρίνα Όλγκα Χοχλόβα που γίνεται γυναίκα του και μητέρα του γιου του Πάουλο. Η συναναστροφή του με τους σουρρεαλιστές δίνει ένα καινούργιο τόνο στο έργο του. Ακολουθεί μια δύσκολη περίοδος όπου χωρίζει με τη γυναίκα του και περιμένει ένα νέο παιδί (Μάγια) από την Μαρί Τερέζ Ουολτέρ (1935). Καλλιτέχνης χωρίς όρια και με βαθιά πολιτική συνείδηση, καταπιάνεται με την ποίηση, τη συγγραφή θεατρικών έργων, αλλά και με τη γλυπτική και τη χαρακτική, ενώ στο τέλος του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου προσχωρεί στο κομμουνιστικό κόμμα.
Το 1947 εγκαθίσταται στη Νότια Γαλλία με τη νέα του σύντροφο Φρανσουάζ Ζιλό που θα του χαρίσει δύο παιδιά (Κλοντ και Παλόμα) και αρχίζει να ασχολείται και με την κεραμική. Το 1961 παντρεύεται την Ζακλίν Ρογκ. Ο Πικάσο υπήρξε ακάματος δημιουργός ως το τέλος της ζωής του (1973).
Άντρη Μιχαήλ, Καθηγήτρια Ιστορίας της Σύγχρονης Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Αμιέν στη Γαλλία (UPJV) – Επιμελήτρια Εκθέσεων
