Η Άρτα αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ηπείρου. Διαθέτει σημαντική βυζαντινή παράδοση από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Συνυφασμένη με το θρύλο και την ιστορία, η πόλη φημίζεται για το περίτεχνο γεφύρι της, τα αξιόλογα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της.

Ονομασία

Στην αρχαιότητα, η πόλη ονομαζόταν Αμβρακία, ενώ γύρω στα 1000μ.Χ. μετονομάστηκε. Όσον αφορά την ονομασία της πόλης υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Η πιο διαδεδομένη θεωρία συνδέει το όνομα με το λατινικό arta που σημαίνει στενή. Σύμφωνα με μία άλλη άποψη, το όνομα προέρχεται από το ρήμα αρτίζομαι και την φράση «Άρτα αρτυμή του κόσμου», που απέδιδε στην πόλη τα εύσημα για την παραγωγή σιτηρών, με τα οποία «τάιζε τον κόσμο». Κατά την παράδοση, ο Άμβρακος, έκτισε στις βόρειες ακτές του Αμβρακικού κάστρο απόρθητο, στη θέση του ερειπωμένου σήμερα Φιδόκαστρου και χάρισε στο κάστρο και στο οχυρωμένο πια λιμάνι τ’όνομά του και έχτισε την πόλη του Αμβρακία εκεί που είναι η σημερινή Άρτα.

Μυθολογία

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο γιος του Απόλλωνα, ο Μελανέας, που ήταν βασιλιάς των Δρυόπων πιεζόμενος απ’ τους Δωριείς, που το 1100πΧ κατέκλυσαν τον Ελλαδικό χώρο, ήρθε και κατέλαβε την Ήπειρο, έκτισε πόλεις και εγκατέστησε σ’ αυτές τους Δρύοπες. Τη σημαντικότερη απ’ αυτές τις πόλεις την έκτισε στη θέση της σημερινής Άρτας, και η κόρη του, η Αμβρακία, της έδωσε το όνομά της. Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, ο Αθάμας, γιος του Αιόλου και βασιλιάς των Μινυών του Ορχομενού της Βοιωτίας, κατέφυγε μετά την εκθρόνισή του στα όρη Τζουμέρκα και ίδρυσε το βασίλειο των Αθαμάνων.

Αρχαιότητα

Η περιοχή πρωτοκατοικήθηκε την παλαιολιθική εποχή. Το 625 π.Χ. Κορίνθιοι έποικοι με αρχηγό τον Γόργο, νόθο γιο του Κυψέλου, τυράννου της Κορίνθου, ίδρυσαν την Αμβρακία, στη θέση της σημερινής Άρτας. Η Αμβρακία έλαβε μέρος στους Περσικούς πολέμους, με επτά πλοία, στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και με 500 οπλίτες στη μάχη των Πλαταιών. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου βοήθησε την Κόρινθο κατά των Κερκυραίων. Με την ίδρυση και το συνοικισμό της Νικόπολης 29 π.Χ. η Αμβρακία έπαψε να παίζει αξιόλογο ρόλο στην περιοχή. Τέλος, η πόλη προστατευόταν από ισχυρό τείχος του οποίου η περίμετρος έφτανε τα 5 χιλιόμετρα και περιέκλειε σχεδόν όλη την έκταση της σημερινής πόλης. Κτίστηκε τον 6ο - 5ο π. Χ. αιώνα.

Ρωμαϊκή Εποχή

Το 189 πΧ. η Αμβρακία πέφτει στα χέρια των Ρωμαίων με αρχηγό τον Μάρκο Φούλβιο, παρά σθεναρή αντίσταση των κατοίκων της. Οι Ρωμαίοι την απογύμνωσαν από όλα της τα καλλιτεχνήματα, αργότερα δε (μετά το 31 π.Χ.) την ερήμωσαν και από τον πληθυσμό της, που τον εγκατέστησαν διά της βίας στη γειτονική Αρχαία Νικόπολη μετά τη Ναυμαχία του Ακτίου με διαταγή του Οκταβιανού. Στην Αμβρακία έμεινε μικρός αριθμός κατοίκων. Έτσι, στις περιγραφές του Στράβωνα, στο δεύτερο μισό του 1ου μΧ αιώνα, η πόλη ερημώνεται. Το 31 – 29 πΧ. ο Οκταβιανός Αύγουστος ίδρυσε τη Νικόπολη για ανάμνηση της νίκης του στη ναυμαχία του Ακτίου, η οποία ήκμασε ραγδαία και έριξε την Αμβρακία στην αφάνεια. Ξεχάστηκε και το όνομά της. Για τους Ρωμαίους και τους λοιπούς Ηπειρώτες έποικους της Νικόπολης, δεν ήταν πια η Αμβρακία, αλλά η περιοχή του Αράχθου, η Άραχθα> Άρτα, ή η Arta, δηλαδή η οχυρωμένη τοποθεσία, δίνοντας έτσι και την ετυμολογική εξήγηση του νέου ονόματός της.

Βυζαντινή Εποχή

Η ερειπωμένη και αραιοκατοικημένη Άρτα, μετά το 31 π.Χ. ακολούθησε την πορεία της γειτονικής μεγάλης πόλης Νικόπολη. Το 1082, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α. Κομνηνός εκδιώκει τους Νορμανδούς από τα δυτικά εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τότε, η Άρτα αναφέρεται για πρώτη φορά με το νέο της όνομα. Φαίνεται ότι με την σταδιακή παρακμή της Νικόπολης, αρκετοί κάτοικοι εγκαταστάθηκαν σε αυτή, γιατί η θέση τους προσέφερε μεγαλύτερη ασφάλεια. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς πήρε η Άρτα το νέο της όνομα. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, η Άρτα έγινε πρωτεύουσα του κράτους της Ηπείρου που είναι γνωστό ως Δεσποτάτο της Ηπείρου.

Τουρκοκρατία

Η Άρτα πολιορκήθηκε από τους Οθωμανούς στις 24 Μαρτίου 1449 μΧ. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Άρτα ήταν έδρα Βοεβόδα, με εξάρτηση κατευθείαν από την Υψηλή Πύλη. Παράλληλα όμως οι Αρτινοί ήταν φόρου υποτελείς στην Ενετική Δημοκρατία. Στα έτη 1602-1606 μ.Χ. κτίζεται στην Άρτα το διάσημο πέτρινο Γεφύρι της Άρτας. Το πέτρινο γεφύρι της Άρτας, είναι το πιο ξακουστό στην Ελλάδα και αυτό βέβαια το χρωστάει στο θρύλο για τη «θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα», που η λαϊκή μούσα τον έκανε τραγούδι. Τα έτη 1644-1646 μ.Χ., εξαπλώθηκε επιδημία πανώλης, με αποτέλεσμα τη κατακόρυφη μείωση του πληθυσμού της πόλης. Τον 17ο αιώνα, η πόλη ακμάζει εμπορικά και πνευματικά και συνεπώς αναδιοργανώθηκε οικονομικά και κοινωνικά. Το 1805 η διοίκηση της πόλης πέρασε στη δικαιοδοσία του Αλή Πασά των Ιωαννίνων και μετά τον θάνατό του επανήλθε στην εξάρτηση της Υψηλής Πύλης. Η Άρτα τελικά ανεξαρτητοποιήθηκε με τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1881 και το 1983 δημιουργήθηκε ο ομώνυμος νομός.

Νεότερη Εποχή

Όσον αφορά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο πόλεμο, στο Γάβρογο ιδρύθηκε ο ΕΔΕΣ από τον Ναπολέοντα Ζέρβα και στον Νομό Άρτας (Μεσούντα) αυτοκτόνησε ο Άρης Βελουχιώτης του ΕΛΑΣ. Στις 21 και 22 Δεκεμβρίου λαμβάνουν χώρα σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της πόλης, η έκβαση της μάχης απέβη υπέρ του ΕΛΑΣ και οι αντάρτες του ΕΔΕΣ αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη μαζί με πλήθος αμάχων. Οι απώλειες και για τις δύο πλευρές των ανταρτών ήταν βαρύτατες. Μια νέα οικονομική ώθηση δόθηκε μετά το 1977, οι επιχορηγήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα εσπεριδοειδή.